Τη νύχτα 9 προς 10 Σεπτεμβρίου 1955 βίαιες συγκρούσεις μεταξύ των Ελλήνων πολιτικών προσφύγων της Τασκένδης, άνοιγαν την αυλαία γρήγορων εξελίξεων, με σημαντικές συνέπειες στο ελληνικό κομμουνιστικό κίνημα. Τα γεγονότα της Τασκένδης, που προκλήθηκαν με την ενεργό ανάμιξη του ΚΚΣΕ, ήταν το πρόσχημα των Σοβιετικών ώστε να εμφανιστούν ως εγγυητές της «κομματικής νομιμότητας» στο ΚΚΕ. Κι η «νομιμότητα» διασφαλίστηκε με τη σύγκληση της 6ης Ολομέλειας κατά παράβαση των καταστατικών αρχών, με πρωτοβουλία Επιτροπής που την αποτέλεσαν εκπρόσωποι «αδελφών κομμάτων»! Η αποπομπή του ηγέτη του κόμματος Νίκου Ζαχαριάδη συνοδεύτηκε από την υιοθέτηση των νέων κατευθύνσεων στο διεθνές κομμουνιστικό κίνημα, τις οποίες δρομολογούσε το 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ.
Οι «αριστερισμοί» και οι «τυχοδιωκτισμοί» της ζαχαριαδικής πολιτικής αποτελούσαν, πλέον, παρελθόν. Το ΚΚΕ ύψωνε τη σημαία του «ειρηνικού δρόμου για το σοσιαλισμό». Στη θέση του Σχεδίου Προγράμματος του 1953, που αναφερόταν στη λαϊκοδημοκρατική επανάσταση για το σοσιαλιστικό κοινωνικό μετασχηματισμό, έμπαινε το Πρόγραμμα του 8ου Συνεδρίου του 1961. Η επιδίωξη «Εθνικής Δημοκρατικής Αλλαγής», σε συνεργασία με την «εθνική αστική τάξη» που εκπροσωπούσαν οι δυνάμεις του Κέντρου, για τη δημιουργία προϋποθέσεων για αντιμονοπωλιακή-αντιιμπεριαλιστική επανάσταση που θα επέτρεπε και τον ανέφικτο στο ορατό μέλλον, σοσιαλιστικό μετασχηματισμό. Κι όλα αυτά θα πραγματοποιούνταν ειρηνικά, με την ενίσχυση της εκλογικής δύναμης της Αριστεράς και με μια πολιτική συμμαχιών που θα τη χαρακτήριζε η μεγαλύτερη δυνατή ευρύτητα.
Τα αποτελέσματα είναι λίγο πολύ γνωστά. Ένα γιγάντιο παλλαϊκό κίνημα δημοκρατικής αντίστασης και ένα ισχυρό διεκδικητικό κίνημα της εργατικής τάξης, της νεολαίας και της αγροτιάς, όχι μόνο δεν συνοδεύτηκαν από την επιδιωκόμενη ενίσχυση της Αριστεράς (που απ’ το 24,5% του 1958 έπεφτε στο 12% το 1964), αλλά εξαργυρώθηκαν πολιτικά από την Ένωση Κέντρου. Η πολιτική του ΚΚΕ και της ΕΔΑ, με αποκορύφωμα την αγωνιώδη προσπάθεια να περιοριστεί η εξέγερση των Ιουλιανών του 1965 στο πλαίσιο της ειρηνικής διαμαρτυρίας, κρίθηκε τη νύχτα της 21ης Απριλίου 1967.
Η συγκρότηση του μ-λ ρεύματος
Η παράτυπη αντικαταστατική σύγκληση και οι αποφάσεις της 6ης Ολομέλειας του 1956, καθώς και τα όσα ακολούθησαν τα επόμενα χρόνια, προκάλεσαν σοβαρές αντιδράσεις. Οι μαζικές διαγραφές χιλιάδων κομμουνιστών πολιτικών προσφύγων είναι ενδεικτικές για τον τρόπο με τον οποίο επιβλήθηκε η «ιστορική στροφή». Στην Ελλάδα οι αντιδράσεις εκδηλώθηκαν έντονα στο στρατόπεδο συγκέντρωσης πολιτικών κρατουμένων του Άι-Στράτη, ενώ αργότερα θα εκφραστούν και στις γραμμές της ΕΔΑ και της Νεολαίας της.
Από τμήμα των διαγραμμένων πολιτικών προσφύγων ιδρύεται, το 1963, το ΚΚΕ (μαρξιστικό-λενινιστικό), με γραμματέα τον Πολύδωρο Δανιηλίδη, ενώ η συγκρότηση του μ-λ ρεύματος στην Ελλάδα έχει ως χρονική αφετηρία την έκδοση του περιοδικού «Αναγέννηση», τον Οκτώβριο του 1964. Η «Αναγέννηση», που εκδίδεται με πρωτοβουλία των Γιάννη Χοντζέα, Ισαάκ Ιορδανίδη κ.ά., υιοθετεί τις θέσεις που υποστηρίζει διεθνώς το μ-λ ρεύμα. Την αντίθεση στην αποσταλινοποίηση και την υπεράσπιση του Στάλιν, την απόρριψη της στρατηγικής του ειρηνικού δρόμου και της πολιτικής της ειρηνικής συνύπαρξης, την υπεράσπιση της πολιτικής του ΚΚ Κίνας, που προχώρησε σε ρήξη με τον «χρουστσοφικό ρεβιζιονισμό» του ΚΚΣΕ.
Σε συνθήκες συνέχισης των διώξεων κατά των κομμουνιστών στην Ελλάδα και οξύτατης αντισοβιετικής και αντικομμουνιστικής προπαγάνδας, ακόμα και όσοι από τους αγωνιστές της Αριστεράς αντιμετώπιζαν με συμπάθεια τις κινεζικές θέσεις, δύσκολα θα μπορούσαν να φτάσουν την κριτική προς την ΕΣΣΔ, το ΚΚΕ και την ΕΔΑ στις τελικές συνέπειες των θέσεων της «Αναγέννησης». Έτσι, η κίνηση της «Αναγέννησης» αναπτύχθηκε κυρίως μεταξύ νέων αγωνιστών, ιδιαίτερα φοιτητών. Η εγκαθίδρυση της στρατιωτικής δικτατορίας και το πέρασμα της νεοσύστατης Οργάνωσης Μαρξιστών Λενινιστών Ελλάδας (ΟΜΛΕ) στην παρανομία, της στέρησε τη δυνατότητα επικοινωνίας με τον ευρύτερο αριστερό κόσμο.
Κατά την περίοδο της δικτατορίας ιδρύθηκαν μια σειρά άλλες μ-λ οργανώσεις. Ανάμεσά τους ξεχώρισε το Επαναστατικό Κομμουνιστικό Κίνημα Ελλάδας (ΕΚΚΕ), που στα 1972-74 έγινε ευρύτερα γνωστό, χάρη στην παρέμβαση της Αντιφασιστικής Αντιιμπεριαλιστικής Σπουδαστικής Παράταξης Ελλάδας (ΑΑΣΠΕ) στο φοιτητικό κίνημα.
Μεταπολίτευση, ανάπτυξη και κρίση
Μετά τη μεταπολίτευση του 1974 η ΟΜΛΕ και το ΕΚΚΕ αποτέλεσαν πόλους συσπείρωσης της μεγάλης πλειονότητας όσων εντάσσονταν στο χώρο του μ-λ ρεύματος. Παράλληλα δρούσαν και μικρότερες οργανώσεις, όπως το Εργατικό Επαναστατικό Αντιιμπεριαλιστικό Μέτωπο (ΕΕΑΜ), το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας (Μαρξιστών-Λενινιστών), μετεξέλιξη της Οργάνωσης Ελλήνων Μαρξιστών Λενινιστών (ΟΕΜΛ), η Κίνηση Ελλήνων Μαρξιστών Λενινιστών (ΚΕΜΛ), από τμήμα της οποίας προήλθε η Συνεπής Αριστερή Κίνηση Ελλάδας (ΣΑΚΕ), το Μαρξιστικό Λενινιστικό Κίνημα Ελλάδας (ΜΛΚΕ), η Λαϊκή Εξουσία κ.ά.
Οι σημαντικότερες διαφορές μεταξύ τους εντοπίζονταν στην πλήρη υπεράσπιση της εξωτερικής πολιτικής της Κίνας ή στην κριτική υποστήριξή της, στις εκτιμήσεις για το χαρακτήρα της επανάστασης στην Ελλάδα (αστικοδημοκρατική, λαϊκοδημοκρατική ή σοσιαλιστική) και στην υπεράσπιση ή μη της πολιτικής του Νίκου Ζαχαριάδη, ως ηγέτη του ιστορικού ΚΚΕ. Ο ίδιος ο Ζαχαριάδης, πάντως, είχε κρατήσει αποστάσεις απ’ το μ-λ ρεύμα και την πολιτική του ΚΚ Κίνας.
Το μ-λ ρεύμα ήταν το μαζικότερο στο χώρο της πέραν των δυο ΚΚΕ Αριστεράς. Η ΠΠΣΠ (φοιτητική παράταξη της ΟΜΛΕ και κατόπιν του ΚΚΕ μ-λ) και η ΑΑΣΠΕ συσπείρωναν χιλιάδες φοιτητές, ενώ παρέμβαση στο εργατικό κίνημα πραγματοποιούσε κυρίως η ΠΕΣΠ (ΟΜΛΕ, ΚΚΕ μ-λ). Υπήρχαν επίσης σημαντικές προσβάσεις στο μαθητικό κίνημα και σε πολλές λαϊκές συνοικίες.
Την ανάπτυξη της επιρροής του μ-λ ρεύματος ευνοούσε η αίγλη της μαοϊκής Κίνας και η διεκδίκηση της παράδοσης του ιστορικού ΚΚΕ των μεγάλων επαναστατικών αγώνων (ΕΑΜ, ΔΣΕ). Ενισχυόταν από την κυρίαρχη αντίληψη (κοινή και στα δυο ΚΚΕ, αλλά και στο ΠΑΣΟΚ) πως η πρόσφατη δικτατορία και η τραγωδία της Κύπρου ήταν αποτελέσματα συγκεκριμένων επιλογών του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού, που υλοποιήθηκαν από τα ντόπια όργανά τους. Έμοιαζε να επιβεβαιώνεται, έτσι, η άποψη περί εξάρτησης απ’ τον ιμπεριαλισμό. Η ανάλυση της πρόσφατης ιστορίας στη βάση της ταξικής αντιπαράθεσης στο εσωτερικό του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού, που τις αρνητικές για το εργατικό και λαϊκό κίνημα εκβάσεις της αξιοποιούσε ο αμερικάνικος ιμπεριαλισμός, βρισκόταν εκτός συζήτησης.
Φυσικά, σημαντικό ρόλο έπαιζε και η αγωνιστικότητα του ρεύματος, η στάση του κατά την εξέγερση του Νοέμβρη του ’73 και η απόρριψη της ρεφορμιστικής πολιτικής του ΚΚΕ και του ΚΚΕ-εσ., αλλά αυτά τα στοιχεία χαρακτήριζαν και τα άλλα ρεύματα της τότε εξωκοινοβουλευτικής Αριστεράς.
Τα ισχυρά σημεία του μ-λ ρεύματος πολύ σύντομα θα μετατρέπονταν στο αντίθετό τους. Η εξωτερική πολιτική της Λαϊκής Κίνας απομακρυνόταν απ’ τον επαναστατικό διεθνιστικό αντιιμπεριαλισμό. Καθώς ο «σοβιετικός σοσιαλιμπεριαλισμός» θεωρούνταν ανερχόμενη δύναμη, άρα και πιο επικίνδυνη απ’ το δυτικό ιμπεριαλισμό, η Κίνα αποκατέστησε σχέσεις με τις ΗΠΑ και δεν δίστασε να ταχθεί ακόμα και ενάντια σε επαναστατικά κινήματα και αντιιμπεριαλιστικά καθεστώτα που υποστηρίζονταν από τη Μόσχα. Η αντιπαράθεση με το ρεβιζιονισμό κατέληξε στην εκτίμηση περί «σοσιαλφασιστικού ΚΚΕ», το οποίο, ως όργανο του «ρώσικου σοσιαλιμπεριαλισμού», θεωρούνταν επικίνδυνο για το εργατικό και λαϊκό κίνημα, για τη δημοκρατία και την εθνική ανεξαρτησία.
Το μ-λ ρεύμα ανέδειξε ως κύριο σημείο της πολιτικής του τον αντιιμπεριαλισμό και τη διεκδίκηση της εθνικής ανεξαρτησίας, επιμένοντας στην εκτίμηση πως η Ελλάδα είναι χώρα εξαρτημένη από τον ιμπεριαλισμό, με καθυστερημένη καπιταλιστική ανάπτυξη. Έτσι, υπήρξε σοβαρή αδυναμία κατανόησης της μεταπολεμικής δυναμικής ανάπτυξης του ελληνικού καπιταλισμού και της πολιτικής του αστικού εκσυγχρονισμού που ακολούθησαν οι μεταπολιτευτικές κυβερνήσεις της ΝΔ και αργότερα το ΠΑΣΟΚ.
Η υπεράσπιση της ιστορικής παράδοσης του κομμουνιστικού κινήματος της σταλινικής περιόδου, συνοδευόταν και από την αναφορά στην αντίστοιχη θεωρητική κληρονομιά. Οι αναζητήσεις θεωρητικών όπως ο Λουί Αλτουσέρ, ο Νίκος Πουλαντζάς, ο Σαρλ Μπεττελέμ, η Ροσάνα Ροσάντα κ.ά., που αναφέρονταν στο έργο του Μάο Τσε-τουνγκ, επισημαίνοντας τις τομές που περιέχει σε σχέση με τον τριτοδιεθνιστικό σοβιετικό μαρξισμό, δεν άγγιξαν το μ-λ ρεύμα.
Τα γεγονότα που ακολούθησαν το θάνατο του Μάο, η ανάδειξη στην ηγεσία της Κίνας των αντιπάλων της Πολιτιστικής Επανάστασης, η έναρξη της διαδικασίας καπιταλιστικής παλινόρθωσης και η κρίση στις σχέσεις με την Αλβανία που οδήγησε σε ρήξη, συνέπεσαν με τη διάσπαση της ΟΜΛΕ σε ΚΚΕ (μ-λ) και Μ-Λ ΚΚΕ. Από τις ελληνικές οργανώσεις, άλλες ευθυγραμμίζονται, για κάποια περίοδο, με τις νέες θέσεις του ΚΚΚ (ΕΚΚΕ, Μ-Λ ΚΚΕ), άλλες τις απορρίπτουν (κυρίως το ΚΚΕ μ-λ), ενώ κάποιες (ΣΑΚΕ και αργότερα η ΟΚΜΛΕ) ευθυγραμμίζονται με τις θέσεις του Κόμματος Εργασίας Αλβανίας, καταγγέλλοντας και το μαοϊσμό σαν ρεβιζιονιστικό.
Σε μια περίοδο που η Κίνα κάθε άλλο παρά ελκτική μπορεί να είναι για όσους αναφέρονται στην επαναστατική προοπτική, ενώ ο αλβανικός σταλινισμός και απομονωτισμός λειτουργεί μάλλον απωθητικά, με το ΚΚΕ να έχει κερδίσει τη μάχη στο εσωτερικό της ελληνικής Αριστεράς, το μ-λ ρεύμα εισέρχεται σε κρίση. Η αποδυνάμωσή του σχετίζεται άμεσα και με την αλλαγή του κλίματος στον κύριο χώρο όπου μπόρεσε να αποκτήσει σημαντικές προσβάσεις. Τα ριζοσπαστικοποιημένα τμήματα της νεολαίας, κυρίως της φοιτητικής, που έλκονταν από την αγωνιστική γραμμή και αντιτίθονταν στην πολιτική των ρεβιζιονιστικών ΚΚ, δεν πείθονται πλέον απ’ τις αναλύσεις του μ-λ ρεύματος για την προτεραιότητα της αντιιμπεριαλιστικής πάλης, όπως και για τον εξαρτημένο και καθυστερημένο χαρακτήρα του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού.
Η διάσπαση της ΕΚΟΝ Ρήγας Φεραίος το 1978 και η συγκρότηση της Β΄ Πανελλαδικής, που προβάλλει αναλύσεις για τον αναπτυγμένο ελληνικό καπιταλισμό, για την προτεραιότητα της αντίθεσης εργασίας-κεφαλαίου και για την αντιπαράθεση στον αστικό εκσυγχρονισμό, συμπίπτει με τη δυναμική εμφάνιση νέων κινημάτων αμφισβήτησης (φεμινιστικού, κριτικής στην καθημερινή ζωή στον αναπτυγμένο καπιταλισμό κ.λπ.). Οι φοιτητικές καταλήψεις του 1979, κατά της καπιταλιστικής αναδιάρθρωσης στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως το σημείο τομής με το μεταπολιτευτικό κλίμα που κυριαρχούνταν απ’ τις αναφορές στον αντιφασισμό και τον αντιιμπεριαλισμό.
Οι αλλεπάλληλες μαζικές αποχωρήσεις από το ΕΚΚΕ, η πολυδιάσπαση του ΚΚΕ (μ-λ) και η συρρίκνωση και διάλυση άλλων μικρότερων οργανώσεων, σηματοδότησε, στα 1979-82, το κλείσιμο μιας ιστορικής, για το μ-λ ρεύμα, περιόδου, που χαρακτηρίστηκε απ’ την αντίσταση στο ρεβιζιονιστικό εκφυλισμό του κομμουνιστικού κινήματος σε εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες και από τη συμμετοχή και την πρωτοπόρα δράση σε νεολαιίστικους, εργατικούς, λαϊκούς, δημοκρατικούς και αντιιμπεριαλιστικούς αγώνες.
Οι οργανώσεις του μ-λ ρεύματος συνέβαλαν σε μεγάλο βαθμό στην αγωνιστική διαπαιδαγώγηση νέων κομμουνιστών και στον επαναστατικό τους προσανατολισμό, υπερασπιζόμενες τις αγωνιστικές αξίες και παραδόσεις του κινήματος. Συχνά, όμως, παραγνωρίζονταν οι σημαντικές αλλαγές που είχαν συντελεστεί στη μεταπολεμική ελληνική κοινωνία. Το πρότυπο καθημερινής ζωής και η ηθική του ΕΠΟΝίτη και της ΕΠΟΝίτισσας, ριζοσπαστικά για τη δεκαετία του 1940, φάνταζαν αναμφίβολα συντηρητικά και παρωχημένα στα τέλη της δεκαετίας του ’70. Η δυναμική του μ-λ ρεύματος εκείνης της περιόδου, εξαντλήθηκε, μέσα από συγκλονιστικές διεθνείς και εσωτερικές εξελίξεις. Παρόλα αυτά, η Ελλάδα είναι η μόνη χώρα στην Ευρώπη όπου, παρά την κρίση, το μ-λ ρεύμα δεν έπαψε να υπάρχει και δεκαετίες μετά εξακολουθούν να αναφέρονται σ’ αυτό χιλιάδες αριστεροί. Έστω κι αν τα εκλογικά αποτελέσματα των μ-λ οργανώσεων δεν αντιστοιχούν ούτε στη μαζικότητά τους, ούτε και σε ανάλογη παρουσία στα μαζικά κινήματα.
Σε μια περίοδο που το μεγαλύτερο μέρος της πέραν του ΚΚΕ και του ΣΥΡΙΖΑ Αριστεράς (με τη συμμετοχή και του ΕΚΚΕ), βρίσκει κοινό βηματισμό, προτάσσοντας την ενότητα μέσα από τις διαφορές, οργανώσεις του μ-λ ρεύματος εξακολουθούν να επιδιώκουν είτε αυτόκεντρη ανάπτυξη είτε την ενότητα του ιδεολογικού τους ρεύματος. Κάποιοι άλλοι σύντροφοι ανακάλυψαν τη γοητεία της «Μεγάλης Αριστεράς», συντασσόμενοι με το ΣΥΝ.
Η αναγνώριση της συμβολής του μ-λ ρεύματος στον αγώνα κατά του ρεβιζιονιστικού και ρεφορμιστικού εκφυλισμού του ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος, παρά τα ιστορικά, ιδεολογικά και πολιτικά της όρια, είναι αναμφισβήτητη. Όπως αναμφισβήτητη πρέπει να είναι και η αναγνώριση πως το ρεύμα αυτό, στην Ελλάδα τουλάχιστον, δεν υπήρξε παροδικό φαινόμενο. Ως εκ τούτου, η επιδίωξη συμμετοχής του στο εγχείρημα ενότητας της Αντικαπιταλιστικής Αριστεράς πρέπει να είναι σταθερή και επίμονη.
*Περιοδικό Εκτός Γραμμής, Τεύχος 23 / Μάιος 2009