Το παρακάτω κείμενο βασίζεται στην ομιλία μου στην παρουσίαση του βιβλίου στα Γιάννενα, στο Αυτοδιαχειριζόμενο κοινωνικό χώρο Ιωαννίνων(ΑΚΟΙΧΙ)
Το νέο βιβλίο του Γιώργου Αλεξάτου με τίτλο «Οι Ελλαδέμποροι –Άκρα Δεξιά και φασισμός στην Ελλάδα του 20ου αιώνα» αποτελεί μια εμπεριστατωμένη ανάλυση των ακροδεξιών και φασιστικών ρευμάτων στη χώρα μας, κατά τον 20 αιώνα.
Και από αυτή την οπτική είναι ένα βιβλίο που καίει: Καίει γιατί η παρουσίαση της Ελληνικής άκρας δεξιάς καθώς και του Ελληνικού φασισμού- αποτελεί και αποτελούσε- ένα πολιτικό, ιδεολογικό και επιστημολογικό στοίχημα, ένα πολιτικό, ιδεολογικό και επιστημολογικό διακύβευμα.
Όπως συνολικότερα αποτελούσε και αποτελεί διακύβευμα η ανάλυση και η παρουσίαση του φασιστικού και ναζιστικού φαινόμενου ή του φαινομένου της ριζοσπαστικής δεξιάς και της άκρας δεξιάς.
Πρόκειται για μια ανοικτή ιστορική, μεθοδολογική, και τελικά πολιτική συζήτηση, με συχνά αντιθετικές οπτικές. Μια συζήτηση που επηρέασε και καθόρισε τις επιλογές , τις διαπάλες και τις συγκρούσεις μέσα στο αντιφασιστικό κίνημα.
Ο συγγραφέας – δίχως να μπαίνει στο βάθος της συζήτησης ή να αναλύει όλες τις οπτικές αυτής της πλούσιας μεθοδολογικής, ιστορικής και πολιτικής συζήτησης, παίρνει ξεκάθαρα θέση.
Μια θέση που σωστά απορρίπτει την τοποθέτηση του «παμφασισμού», μιας καταστροφικής θεώρησης που θεωρούσε κάθε αντίπαλη θεώρηση ως φασιστική και κάθε καθεστώτος ως φασιστικό.
Ο συγγραφέας με πάθος και επιστημονική συστηματικότητα παρουσιάζει τα κοινά στοιχεία και τις μεγάλες διαφορές, ανάμεσα στην άκρα δεξια και τον φασισμό και το ναζισμό.
Η σχέση της άκρας δεξιάς και του φασισμού είναι η σχέση του καθολικού με το μερικό , μια σχέση ενότητας και διαφοράς, ανάμεσα σε μια μεγάλη οικογένεια την άκρα δεξια και ενός σημαντικού τμήματος αυτής της οικογενείας , όπως ήταν ο φασισμός και ο ναζισμός.
Προσοχή , αυτό δεν συνεπάγεται και ούτε οδηγεί στη σχετικοποίηση της βαρβαρότητας είτε του ενός , είτε του άλλου, οδηγεί στην σωστή ανάλυση του αντιπάλου που έχουμε απέναντι μας, μια ανάλυση που θα μας επιτρέψει να τον νικήσουμε.
Ποιοι είναι όμως οι Ελλαδέμποροι του βιβλίου;
Οι Ελλαδέμποροι, στην οπτική του συγγραφέα είναι αυτοί που εμπορεύονται την ιδέα ή την ύλη της Ελλάδας, είναι η άκρα δεξια και ο φασισμός που πλούτισαν με την συνεργασία τους με τους κατακτητές.
Ελλαδέμποροι είναι οι εθνικόφρονες, αυτοί που μιλούν για πατρίδες και έθνη, ενώ συνεργάζονται για ιδίον όφελος, ταξικό συμφέρον και από αντικομμουνισμό, με τους κατακτητές, ξεπουλώντας πατρίδα και έθνος.
Λαϊκή δημοκρατική ιδεολογία
Από την εικόνα περί Ελλαδέμπορων απορρέει και η θέση του συγγραφέα για την λαϊκή δημοκρατική ιδεολογία με σαφή πατριωτικό χαρακτήρα, μια θέση που συγγράφει την έννοια της πατρίδας , στην λαϊκή , προοδευτική παράδοση,
Η λαϊκή δημοκρατική ιδεολογία έχει ξεκάθαρα ιστορικά χαρακτηριστικά στο βαθμό που η Ελλάδα είναι το δημιούργημα μιας επανάστασης στην οποία οι ένοπλες λαϊκές μάζες δεν έπαιξαν μόνο πρωτοπόρο ρόλο, έπαιξαν καθοριστικό ρόλο, διαμορφώνοντας μια αντίστοιχη ιδεολογία ανυπακοής και ανταρσίας.
Ταυτόχρονα η λαϊκή δημοκρατική ιδεολογία έχει σαφή ταξικά χαρακτηριστικά στο βαθμό που πρόκειται για μια αντικειμενική συμμαχία των μικροαστικών στρωμάτων με την εργατική τάξη, απέναντι στην άρχουσα τάξη, την αστική τάξη και το κράτος που εμφανίζεται και είναι βαθιά κατασταλτικό και φορομπηχτικό.
Είναι αυτή η λαϊκή δημοκρατική παράδοση που θα κτίσει το ΕΑΜικό μπλοκ και θα συγγράψει την πατριωτισμό ως προοδευτικό χαρακτηριστικό στα πλαίσια της κατοχικής περιόδου αλλά και ευρύτερα στο κομμουνιστικό – προοδευτικό στρατόπεδο.
Σε μια γενικότερη εικόνα – στα πλαίσια του Ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού- ο λαϊκός πατριωτισμός απέτρεψε να αναπτυχθεί σε μαζική κλίμακα ο ρατσισμός και ο εθνικισμός, μια φυλετική θεωρία ή μια ιμπεριαλιστική θεωρία. Και αυτό είχε ως αποτέλεσμα η εθνική ομογενοποίηση του σύγχρονου Ελληνικού αστικού να μην έχει την βιαιότητα των αποικιοκρατικών καθεστώτων, εξάλλου στηρίζονταν σε μια μεγάλη ιδέα που είχε μια αντικειμενική βάση , στο βαθμό που είχαμε σχετικά όμοιους- εθνικά και θρησκευτικά- πληθυσμούς.
Η θέση του συγγραφέα για την μεγάλη ιδέα, για την λαϊκή δημοκρατική παράδοση και τον λαϊκό πατριωτισμό είναι σε ένα βαθμό προκλητική και εγείρει σε ένα βαθμό προβληματισμούς και ερωτηματικά στα πλαίσια της αριστεράς.
Η παραπάνω τοποθέτηση του συγγραφέα δεν στηρίζεται και ούτε απορρέει από μια θεώρηση περί αρχής ή και τέλους ή σε μια ιδεαλιστική σκηνοθεσία. Έχει υλική βάση με ιδεολογικές και ταξικές συνισταμένες δίχως μανιχαϊστικές, μεσσιανικές οπτικές.
Τι είναι ο φασισμός, τι είναι ο ναζισμός και τι είναι η άκρα δεξια;
Αν λοιπόν θέσουμε την άκρα δεξιά ως μια τεράστια ιδεολογική και πολιτική οικογένεια, τότε μέρος αυτής της οικογενείας είναι ο φασισμός και ο αδερφός του ο ναζισμός. Ένα μέρος, ένα τμήμα όμως, που αποκτάει μια ποιοτική διαφοροποίηση σε σχέση με την οικογένεια της άκρας δεξιάς, καθιστώντας τον φασισμό και τον ναζισμό μια απόλυτα ξεχωριστή περίπτωση.
Ο φασισμός είναι ένα ιδεολογικοπολιτικό ρεύμα της άκρας δεξιάς, που επιδιώκει να συγκροτήσει ένα μαζικό αντεργατικό κίνημα, με βάση την κινητοποίηση των μικροαστικών στρωμάτων, σε συμμαχία με την άρχουσα τάξη και με την ηγεμονία του μονοπωλιακού κεφαλαίου.
Ένα κίνημα που στηρίζεται στον εθνικισμό, στο ρατσισμό- πολιτισμικό ή μη- ο ναζισμός και στον φυλετισμό, που έχει ως στόχο την εκπλήρωση των εθνικών πεπραγμένων, στην μεγέθυνση του εθνικού ζωτικού χώρου και την αύξηση της ζωτικής ορμής των μελών της εθνικής και φυλετικής κοινότητας.
Η παραπάνω συνθήκη απαιτεί την συνεργασία των κοινωνικών τάξεων , ένα συντεχνιακό κορπορατικό κράτος, ένα ολοκληρωτικό αντιδημοκρατικό και αντικοινοβουλευτικό κράτος. Απαιτεί ένα μεγάλο αρχηγό, ένα καίσαρα , ένα φύρερ, έναν πατριάρχη που εκφράζει την γενική βούληση του έθνους και της φυλετικής κοινότητας.
Ένα τέτοιο- τρομοκρατικό , ιμπεριαλιστικό- κίνημα και στην συνέχεια κράτος, δεν μπορεί παρά να θέσει και θέτει ως αντίπαλο του την θεωρία και την πρακτική της ταξικής πάλης.
Και για αυτό το λόγο ο φασισμός και ο ναζισμός στο 20ου αιώνα αποτέλεσε την ιστορική απάντηση στο εργατικό κίνημα και στην Σοβιετική Ένωση, σε συνθήκες όξυνσης των ιμπεριαλιστικών και καπιταλιστικών αντιθέσεων.
Ενώ όπως και με την περίπτωση της λαϊκής δημοκρατικής ιδεολογίας και του λαϊκού πατριωτισμού , έτσι και με τον φασισμό οι ταξικές συνθήκες, η ταξική πάλη καθορίζει τις συνθήκες εμφάνισης του και την συνολικότερη παρουσία του, και από αυτή την οπτική η πολιτική και όχι η οικονομία ανέδειξε το φασισμό.
Συνοψίζοντας σε σχέση με τον φασισμό: Φασισμός ίσον α) συμμαχία μεγάλου κεφαλαίου με την μικροαστική τάξη ενάντια στο προλεταριάτο, το κομμουνιστικό κίνημα και την ΕΣΣΔ. β) Ο φετιχισμός της εξουσίας και του ισχυρού κράτους, η κρατικολαγνεία, ο καισαρισμός, ο αντικοινοβουλευτισμός γ) ο εθνικισμός, ο ρατσισμός και ο φυλετισμός στους Ναζί δ)ο συντεχνιασμός και η ακραία αυταρχικότητα.
Η καθοριστική διαφορά σε σχέση με την κλασική άκρα δεξιά είναι η ύπαρξη ενός μαζικού λαϊκού αντιδραστικού κινήματος, ενός λαϊκού αντιδραστικού κινήματος που σε μεγάλο βαθμό στηρίζονται στα μικροαστικά στρώματα.
Ο φασισμός στην Ελλάδα
Ο συγγραφέας υποστηρίζει στο συγκεκριμένο βιβλίο πως στην Ελλάδα , παρά τα συνεχιζόμενα στρατιωτικά κινήματα και δικτατορίες, ιδιαίτερα το μεσοπόλεμο, δεν υπήρξε φασιστικό κίνημα, υπήρξαν φασίστες, φασιστικές κινήσεις , δεν υπήρξε όμως μαζικό φασιστικό κίνημα. Ο συγγραφέας με μεγάλη επιτυχία και με επιχειρήματα μας δείχνει γιατί οι λαϊκές τάξεις , ακόμη και οι λούμπεν δεν επέλεξαν ως πολιτική λύση ή πολιτική διέξοδο το φασισμό.
Τα αιτία της ανυπαρξίας φασιστικού κινήματος είναι τα παρακάτω: Α) Μεταξύ των μικροαστικών στρωμάτων , της αγροτιάς και της εργατιάς, όχι μόνο δεν υπήρξε ταξική αντιπαλότητα, αλλά μια αντικειμενική συμμαχία. Η ταξική διάρθρωση της Ελλάδας συνέβαλαν έτσι ώστε να αναπτυχτεί μια λαϊκότητα από τα μικροαστικά στρώματα και να δημιουργηθούν οι δυνατότητες για την συμμαχία των λαϊκών τάξεων Β) Υπήρξε μια μακροχρόνια κοινοβουλευτική παράδοση με την ταυτόχρονη απουσία τίτλων ευγενείας και μιας αριστοκρατίας. Γ) Η ήττα της μεγάλης ιδέας και μιας επεκτατικής πολιτικής του μεγάλου κεφαλαίου, οδήγησε το Ελληνικό κεφάλαιο να έχει ως βάση και στόχο τον Ελληνικό χώρο.
Και δεν υπήρξε μαζικό φασιστικό κίνημα παρόλο που : Α) υπήρξε εχθρότητα απέναντι στους Εβραίους της Θεσσαλονίκης ή εχθρότητα απέναντι στους πρόσφυγες από την Μικρά Ασία , ή των προσφύγων απέναντι στους ντόπιους Σλαβομακεδόνες. Β) υπήρξαν φασιστικές κινήσεις που απέκτησαν μια σχετική μαζικότητα όπως η 3 Ε , αν και ξεκίνησαν ως αντισημιτικές, προερχόμενες από το Βενιζελισμό. Γ) υπήρξαν στην άρχουσα τάξη, στην πολιτική ελίτ , στους μικροαστούς, την διανόηση ή και στην νεολαία φιλοφασιστικές και ανοικτές φασιστικές ιδεολογικές αναζητήσεις ή ακόμη και συμπάθεια προς τον Μουσολίνι- όχι προς τον Χίτλερ όμως- από αντιβενιζελικούς και Βενιζελικούς.
Ακόμη και τα στρατιωτικά κινήματα και οι δικτατορίες είχαν ως διακηρυκτικό στόχο την υπεράσπιση, την εμβάθυνση ή την κάθαρση της δημοκρατίας και όχι την κατάλυση της ή την δημιουργία ενός αυταρχικού ολοκληρωτικού κράτους.
Το αστείο της υπόθεσης είναι πως παρά τον αντικομμουνισμό των Βενιζελικών και των αντιβενιζελικών όταν προχωρούν σε στρατιωτικά κινήματα επιθυμούν την στήριξη του ΚΚΕ και της αριστεράς και έχουν στόχο την επαναφορά της δημοκρατικής ομαλότητας. Και αυτό κάθε άλλο παρά φασιστικό ή φιλοφασιστικό είναι…
Μέταξας
Μια σχετική ποιοτική τομή αποτέλεσε το καθεστώς της 4ης Αυγούστου, παρόλο που το κόμμα του Μεταξά ξεκίνησε ως ένα σχετικά μετριοπαθές κόμμα για να αποκτήσει πιο φασιστικό χαρακτήρα μετά το 1934.
Η δικτατορία του Μεταξά ήταν επιλογή του αστικού κόσμου για να υπερβούν τις οξυμένες αντιθέσεις και την ταξική πάλη, με κορύφωση την πανεργατική απεργία και εξέγερση του 1936. Και συμπληρωματικά να βγάλουν εκτός πολιτικού παιχνιδιού το ΚΚΕ που ήταν ρυθμιστική δύναμη στο κοινοβούλιο και στο εργατικό κίνημα.
Η δικτατορία του Μεταξά είχε χαρακτήρα που προσιδίαζε στο φασισμό: Είχε χαρακτήρα αντικοινοβουλευτικό, αντιπλουτοκρατικό, αντικομμουνιστικό, σχετικά ολοκληρωτικό, εθνικιστικό.
Από την άλλη μεριά όμως υπάρχουν στοιχεία που δεν το κατατάσσουν στα κλασικά φασιστικά κινήματα/ καθεστώτα. 1) Η υποταγή στην ιμπεριαλιστική Αγγλία. 2) Ο διπολισμός της εξουσίας ανάμεσα στο βασιλιά και τον Μέταξα. 3) Η απουσία ενός μαζικού φασιστικού κινήματος που να ταυτίζεται με το κράτος. 4) Η απουσία μιας μαζικής φιλοφασιστικής κινητοποίησης και στράτευσης, ακόμη και στο επίπεδο της νεολαίας. 5) Η αναφορά στην θρησκεία , στην ορθοδοξία. 6) Η αναφορά στο ελληνικό έθνος που δεν είχε ρατσιστικό υπόβαθρο , το ρατσιστικό με όρους βιολογίας και φυλής, αλλά με όρους ιστορικούς και πολιτιστικούς.
Όλα τα παραπάνω- όπως είπαμε- δεν κατατάσσουν το καθεστώς του Μεταξά στα κλασικά φασιστικά καθεστώτα και είναι κοντά στο κρυπτοφασισμό των αυστριακών και τον φρανκισμό.
Δωσιλογισμός/ ταγματασφαλίτες
Η βαθιά ταξική σύγκρουση της κατοχής , το ΕΑΜ, αυτό το εθνικοαπελευθερωτικό/ κοινωνικό κίνημα γέννησε τα αντίθετα τους: Γέννησε αστικές αντιστασιακές κινήσεις, που στην πορεία απέκτησαν όλο και πιο πολύ πνεύμα αντιεαμικό και λιγότερο ή καθόλου αντιστασιακό.
Αλλά κυρίως γέννησαν τον δωσιλογισμό και τον ταγματασφαλιτισμό, γέννησαν τους συνεργάτες των κατακτητών , όπως γέννησαν και τα ένοπλα τμήματα που στάθηκαν δίπλα στους κατακτητές.
Και πάλι – μέσα σε αυτό το κλίμα- αυτές οι οργανώσεις που είχαν ξεκάθαρη ιδεολογική φασιστική / ναζιστική αναφορά παρέμειναν σχετικά άμαζες. Το χώρο όμως το κάλυψαν οι ταγματασφαλίτες – που δημιουργήθηκαν από Βενιζελικούς αξιωματικούς, με σαφή αντικομμουνιστικό περιεχόμενο.
Μπορούμε να πούμε πως σε ένα μεγάλο βαθμό – με αντικειμενικούς όρους- και σε ένα βαθμό, ο ταγματασφαλιτισμός απέκτησε χαρακτήρα μαζικού φασιστικού κινήματος. Πρόκειται για μια ερευνητική υπόθεση που αφήνει ανοικτή ο συγγραφέας, δίχως να παίρνει ξεκάθαρη θέση.
Μεταπολεμικά ο κοινωνικός χώρος του δωσιλογισμού και του ταγματασφαλιτισμού έδωσε την θέση του στην εθνικοφροσύνη. Η εθνικοφροσύνη καθόρισε την κυρίαρχη κοινωνική και πολιτική ηγεμονία στην μεταπολεμική Ελλάδα, δέχτηκε ρήγματα την δεκαετία του 60, την δεκαετία της «χαμένης άνοιξης», έπαιξε τα ρέστα της με την χούντα, που ήταν μια τυπική στρατιωτική δικτατορία , για να ηττηθεί οριστικά με την μεταπολίτευση.
Σε αυτό το σημείο χρειάζεται όμως προσοχή: Τόσο στην πρώτη περίπτωση , όσο και στην δεύτερη, παρά τα μαζικά χαρακτηριστικά και την ευρύ αντικομουνιστική αυταρχική κοινωνική και κρατική / παρακρατική γείωση , θα είναι τραγικά λάθος να τους χαρακτηρίσουμε όλους φασίστες.
Πόσο μάλλον που στήριγμα του μεταεμφυλιακού καθεστώτος, δεν ήταν καν ο φασισμός, που μεταπολεμικά έπεσε σε δυσμένεια, αλλά ο βασιλιάς, οι παρακρατικές και παραθρησκευτικές οργανώσεις, ο ΙΔΕΑ, η αμερικανοκρατία και τα κοινωνικά δίκτυα της εθνικοφροσύνης.
Μεταπολιτευτικά οι ακροδεξιοί και φασιστικοί κύκλοι συνέχιζαν να υπάρχουν έστω και σε σχετική απομόνωση ή και νάρκωση. Το 30% του Ελληνικού λαού που ψήφισε βασιλεία στο πολιτειακό δημοψήφισμα, δείχνει πως ο χώρος είχε και σε ένα βαθμό συνεχίζει να έχει μαζική κοινωνική γείωση, δίχως αυτό να συνεπάγεται μαζικό φασιστικό κίνημα.
Η δεκαετία του 1990 διαμορφωθήκαν μια σειρά συνθηκών, που επέτρεψαν στην άκρα δεξια να πάρει τα πάνω της και στο φασισμό/ ναζισμό, να σηκώσει κεφάλι, με αποκορύφωση την Χ.Α.
Όχι στον παμφασισμό
Κλείνοντας να μου επιτρέψετε να μείνω σε δυο ζητήματα:
Α) Οι υλικοί, ταξικοί , ιδεολογικοί όροι που πάνω τους αναπτύσσει την άποψη του για τον λαϊκό δημοκρατισμό/ πατριωτισμό και τον φασισμό ο συγγραφέας. Όροι και διαδικασίες , που δεν κινούνται σε διαφορετικά επίπεδα, και δεν μεταφέρουν μια θεωρία περί αρχής, τέλους και υπερβατικές ή υπερβατολογικές κατηγορίες.
Β) Η κριτική του στην έννοια του «παμφασισμού» που της ασκεί κριτική ο συγγραφέας . Η καρδιά της οπτικής του παμφασισμού είναι η οπτική της 3ης περιόδου της κομμουνιστικής διεθνούς, μιας καταστροφικής θεώρησης που οδήγησε τον Χίτλερ στην εξουσία.
Ας σημειωθεί όμως πως η θεωρία της 3ης περιόδου αντικαταστάθηκε από την πολιτική του λαϊκού μετώπου που αποτέλεσε και αποτελεί μια άλλη μεγάλη πολιτική συζήτηση. Στο βαθμό που είναι γνωστή η κριτική πως η εν λόγω θεώρηση οδηγεί στην υποταγή των αριστερών/ κομμουνιστικών δυνάμεων στο αστικό μπλοκ. Όπως φαίνεται να συνέβη με το ΕΑΜ με τραγικά – καταστροφικά αποτελέσματα, δεν συνέβη το ίδιο και αλλού όμως: πχ στο κομμουνιστικό κόμμα Κίνας.
Ο αντιφασισμός, η αντιφασιστική δράση θέλει βαθύτατη γνώση των συνθηκών και του εχθρού. Από αυτή την οπτική νομίζω πως είναι μεγάλη αναγκαιότητα να διαβαστεί αυτό το βιβλίο, αυτή η διεισδυτική ανάλυση και εξιστόρηση του Ελληνικού φασισμού και της άκρας δεξιάς.
Αυτοδιαχειριζόμενος Κοινωνικός Χώρος, Ιωάννινα, 10 Δεκεμβρίου 2019