Έχοντας καθιερωθεί ως παγκόσμια γιορτή της εργατικής τάξης από το Διεθνές Εργατικό Συνέδριο του Παρισιού το 1889 -κατά το οποίο ιδρύθηκε η Β΄ Διεθνής- σε ανάμνηση της αιματηρής κινητοποίησης των εργατών του Σικάγου τον Μάιο 1886, η Πρωτομαγιά γιορτάστηκε στην Ελλάδα για πρώτη φορά το 1893 από τον Κεντρικό Σοσιαλιστικό Σύλλογο του Σταύρου Καλλέργη. Συνέπεια αυτού του πρώτου εορτασμού ήταν η σύλληψη και φυλάκιση του Καλλέργη, όταν τον Δεκέμβριο θέλησε να διαβάσει το ψήφισμα της συγκέντρωσης, που είχε υπογραφεί εν τω μεταξύ από 2.000 πολίτες, στη Βουλή.
Τον επόμενο χρόνο ο εορτασμός συνδιοργανώθηκε με την ομάδα του Πλάτωνα Δρακούλη, ενώ δεν αναφέρονται εορτασμοί κατά τα επόμενα χρόνια.
Στην υπό οθωμανική κυριαρχία Θεσσαλονίκη ο πρώτος εορτασμός της Πρωτομαγιάς έγινε το 1909 από τη Φεντερασιόν, σοσιαλιστική πολιτικο-συνδικαλιστική οργάνωση που συσπείρωνε κυρίως Ισραηλίτες εργάτες.
Από το 1919 τον εορτασμό της στις μεγάλες πόλεις της χώρας οργάνωνε το ΣΕΚΕ, η ΓΣΕΕ και τα τοπικά Εργατικά Κέντρα. Στα 1921 και 1922 οι πρωτομαγιάτικες εκδηλώσεις είχαν απαγορευτεί, με πρόσχημα τον συνεχιζόμενο πόλεμο στη Μικρά Ασία και την αντιπολεμική θέση που είχαν πάρει το ΣΕΚΕ(Κ) και η ΓΣΕΕ και η πραγματοποίησή τους, στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη, αντιμετωπίστηκε με αστυνομικές επιθέσεις, ξυλοδαρμούς και συλλήψεις.
Ο εορτασμός στο κέντρο της Αθήνας απαγορεύτηκε και το 1924 και η απόπειρα πραγματοποίησής του κατέληξε σε σύγκρουση με τον στρατό, με έναν εργάτη νεκρό, τον Σωτήρη Παρασκευαΐδη, δώδεκα τραυματίες και δεκάδες συλλήψεις.
Το 1926 δεν έγιναν πρωτομαγιάτικες εκδηλώσεις, λόγω της επιβολής της δικτατορίας Πάγκαλου και τα επόμενα χρόνια τον εορτασμό πραγματοποιούσε η ΓΣΕΕ, στην ηγεσία της οποίας είχε ανέλθει ο συνασπισμός συντηρητικών και σοσιαλδημοκρατών ρεφορμιστών.
Μετά την ίδρυση από τους κομμουνιστές της Ενωτικής ΓΣΕΕ, το 1929, στις μεγάλες πόλεις (Αθήνα, Πειραιά, Θεσσαλονίκη κ.ά.) πραγματοποιούνταν χωριστές εκδηλώσεις. Οι συγκεντρώσεις της Ενωτικής ΓΣΕΕ, που γίνονταν παρά τις αστυνομικές απαγορεύσεις, καθώς ίσχυε το αντικομμουνιστικό βενιζελικό Ιδιώνυμο, είχαν μαζικό και μαχητικό χαρακτήρα, με συγκρούσεις και συλλήψεις διαδηλωτών. Το 1933, μάλιστα, τις μέρες πριν την Πρωτομαγιά, έγιναν εκτεταμένες προληπτικές συλλήψεις κομμουνιστών εργατών.
Λιγότερο μαζικές ήταν οι νόμιμες εκδηλώσεις που οργάνωνε η ΓΣΕΕ, ενώ μικρότερες συγκεντρώσεις πραγματοποιούσαν τα σοσιαλδημοκρατικά Ανεξάρτητα Εργατικά Συνδικάτα. Πρωτομαγιάτικες εκδηλώσεις διοργάνωναν και οι αρχειομαρξιστές, και κατέληγαν συχνά σε συγκρούσεις με ομάδες μελών του ΚΚΕ ή και με την αστυνομία. Το 1933 σοσιαλιστές και αρχειομαρξιστές οργάνωσαν κοινές εκδηλώσεις.
Ο εορτασμός της Πρωτομαγιάς δεν πραγματοποιήθηκε το 1935, καθώς ίσχυαν τα έκτακτα μέτρα, μετά το αποτυχημένο βενιζελικό στρατιωτικό κίνημα του Μαρτίου. Τον επόμενο χρόνο οι προσπάθειες της Ενωτικής ΓΣΕΕ για κοινό εορτασμό με τη ΓΣΕΕ δεν ευοδώθηκαν. Η πρωτομαγιάτικη εκδήλωση στη Θεσσαλονίκη πραγματοποιήθηκε σε κλίμα εκρηκτικό, καθώς από τις 29 Απριλίου είχε κηρυχτεί η μεγάλη καπνεργατική απεργία, που λίγες μέρες μετά εξελίχθηκε σε πανεργατική-παλλαϊκή εξέγερση.
Κατά την περίοδο της δικτατορίας Μεταξά η Πρωτομαγιάς καθιερώθηκε ως επίσημη αργία και ανακηρύχτηκε «Εθνική Ημέρα Εργασίας», σύμφωνα με το γερμανικό ναζιστικό πρότυπο. Το διαλυμένο, μετά από τις μαζικές συλλήψεις συνδικαλιστών, ταξικό κίνημα δεν είχε τη δυνατότητα πραγματοποίησης κινητοποιήσεων.
Στα χρόνια της φασιστικής Κατοχής η Πρωτομαγιά εορταζόταν από τις δυνάμεις του Εργατικού ΕΑΜ, με κατά τόπους και κλάδους απεργιακές κινητοποιήσεις, και εκδηλώσεις σε συνοικίες των εργατουπόλεων. Ξεχωριστή θέση στην ιστορία του ελληνικού εργατικού κινήματος κατέχει η Πρωτομαγιά του 1944, όταν οι Γερμανοί εκτέλεσαν στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής 200 κομμουνιστές, κρατούμενους μέχρι τότε στο Στρατόπεδο του Χαϊδαρίου. Οι περισσότεροι απ’ αυτούς ήταν φυλακισμένοι στην Ακροναυπλία, ήδη από τα χρόνια της μεταξικής δικτατορίας.
Μετά την Απελευθέρωση πραγματοποιήθηκε το 1945 στο Παναθηναϊκό Στάδιο η μεγαλύτερη από τις μέχρι τότε πρωτομαγιάτικες συγκεντρώσεις, με τη συμμετοχή 40.000 εργατών. Ανάλογες μαζικές εκδηλώσεις έγιναν σε όλες, σχεδόν, τις πόλεις. Μαζική ήταν και η συγκέντρωση του 1946 που οργανώθηκε από τη ΓΣΕΕ, της οποίας η πρόσφατα εκλεγμένη Διοίκηση ήταν αριστερή. Κατά την περίοδο του Εμφυλίου δεν πραγματοποιήθηκαν πρωτομαγιάτικες εκδηλώσεις.
Στα αμέσως επόμενα χρόνια οι συγκεντρώσεις που διοργάνωνε η ελεγχόμενη από το καθεστώς ΓΣΕΕ ήταν άμαζες και οι απόπειρες αριστερών να συμμετάσχουν, το 1952 και 1953, αντιμετωπίστηκαν με αστυνομική βία, συλλήψεις και εκτοπίσεις στα νησιά της εξορίας.
Το 1955 διοργανώθηκε στην Αθήνα, για πρώτη φορά μετά τον Εμφύλιο, συγκέντρωση από σωματεία που ελέγχονταν από την Αριστερά και καθώς η μέρα ήταν Κυριακή, η ΓΣΕΕ κάλεσε σε εκκλησιασμό! H Πρωτομαγιά στα 1956-59 εορτάστηκε με κινητοποιήσεις που οργάνωνε το αριστερό Δημοκρατικό Συνδικαλιστικό Κίνημα (ΔΣΚ), με εξαίρεση το 1957, όταν η ΓΣΕΕ κήρυξε απεργία και πραγματοποιήθηκαν συγκεντρώσεις με τη στήριξη και των αριστερών συνδικαλιστικών οργανώσεων.
Οι συγκρούσεις με την αστυνομία χαρακτηρίζουν τις χωριστές από τις τυπικές εκδηλώσεις της ΓΣΕΕ κινητοποιήσεις που οργανώνει η συνδικαλιστική αντιπολίτευση στα 1960-62, ενώ το 1963 η συγκέντρωση που οργάνωσαν στο γήπεδο του Παναθηναϊκού οι 115 Συνεργαζόμενες Εργατοϋπαλληλικές Οργανώσεις θύμιζε τις μαζικές κινητοποιήσεις των πρώτων μεταπελευθερωτικών χρόνων. Ανάλογη μαζικότητα είχαν και οι πρωτομαγιάτικες εκδηλώσεις του 1964.
Το 1965 η νέα Διοίκηση της ΓΣΕΕ, που διορίστηκε από την κυβέρνηση της Ένωσης Κέντρου, πραγματοποιεί συγκέντρωση σε κεντρικό θέατρο της Αθήνας, επιχειρώντας να περιορίσει τη μαζική συμμετοχή. Η προσπάθεια των αριστερών συνδικαλιστών να παρέμβουν καταλήγει σε εκτεταμένες συγκρούσεις με την αστυνομία. Ιδιαίτερα μαζικές ήταν και οι κινητοποιήσεις που οργάνωσε η συνδικαλιστική αντιπολίτευση το 1966.
Σε όλη την μετεμφυλιακή περίοδο το ταξικό συνδικαλιστικό κίνημα πρόβαλλε στις πρωτομαγιάτικες κινητοποιήσεις, εκτός από τα άμεσα ζητήματα της αύξησης του εργατικού εισοδήματος, της βελτίωσης των συνθηκών εργασίας και της διεύρυνσης των ασφαλιστικών δικαιωμάτων των εργαζόμενων, και ζητήματα εκδημοκρατισμού του συνδικαλιστικού κινήματος, ένταξης των μαζικών ταξικών οργανώσεων στα Εργατικά Κέντρα, τις Ομοσπονδίες και τη ΓΣΕΕ, καθώς και ζητήματα που αφορούσαν συνολικότερα στις δημοκρατικές ελευθερίες, την απελευθέρωση των πολιτικών κρατουμένων, την υπεράσπιση της ειρήνης κ.λπ.
Κατά την περίοδο της στρατιωτικής δικτατορίας (1967-74) δεν πραγματοποιήθηκαν πρωτομαγιάτικες εκδηλώσεις. Μετά την πτώση της, η Πρωτομαγιά γιορταζόταν από την αριστερή συνδικαλιστική αντιπολίτευση με μαζικές συγκεντρώσεις, οι οποίες στην Αθήνα γίνονταν στην πλατεία Δημαρχείου (Κοτζιά) και κατόπιν στο Πεδίο του Άρεως.
Την παραμονή της Πρωτομαγιάς του 1976 σκοτώθηκε, κατά την καταδίωξή του από την αστυνομία, ο Σιδέρης Ισιδωρόπουλος, μέλος της μαθητικής παράταξης της Κομμουνιστικής Οργάνωσης Μαχητής, που κολλούσε αφίσες, οι οποίες καλούσαν στην απαγορευμένη συγκέντρωση που οργάνωνε η άκρα Αριστερά στην πλατεία Δημαρχείου. Συγκρούσεις έγιναν και το 1977, μεταξύ αναρχικών και διαδηλωτών του ΕΚΚΕ, εναντίον του οποίου επιτέθηκε κατόπιν η αστυνομία, συλλαμβάνοντας στελέχη του.
Εξαιρετικά μαζικές ήταν οι πρωτομαγιάτικες συγκεντρώσεις που οργάνωνε στο Πεδίο του Άρεως η ΓΣΕΕ μετά την άνοδο του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία, στα 1982-84, ενώ σχετικά περιορισμένη ήταν η συμμετοχή στις κινητοποιήσεις του 1985. Στα 1986-88 διοργανώνονται χωριστές συγκεντρώσεις από τις δύο Διοικήσεις της ΓΣΕΕ, τη νόμιμη, την οποία στηρίζει η Αριστερά και η ΣΣΕΚ, που είχε αποσπαστεί από την ΠΑΣΚΕ του ΠΑΣΟΚ, και τη διορισμένη φιλοκυβερνητική.
Μετά την επανενοποίηση της Διοίκησης της ΓΣΕΕ πραγματοποιούνται και πάλι ενιαίες εκδηλώσεις, από το 1989 έως το 1996. Χαρακτηριστικό αυτής της περιόδου, με εξαίρεση το 1992 και ’93, είναι η περιορισμένη συμμετοχή των εργαζομένων, ως συνέπεια της απομαζικοποίησης και της παρατεταμένης κρίσης στην οποία είχε εισέλθει το συνδικαλιστικό κίνημα.
Από το 1997 πραγματοποιούνται χωριστές πρωτομαγιάτικες συγκεντρώσεις. Σ’ αυτές που οργανώνει η ΓΣΕΕ δεν συμμετέχουν οι δυνάμεις του ΚΚΕ και τμήμα της άκρας Αριστεράς. Οι χωριστές συγκεντρώσεις που οργάνωνε η ΕΣΑΚ στα 1997-98 και κατόπιν το ΠΑΜΕ, ήταν συνήθως μαζικότερες απ’ αυτές της ΓΣΕΕ, αν και -με εξαίρεση το 1999, όταν η αντίθεση στην νατοϊκή επίθεση κατά της Γιουγκοσλαβίας προσέδωσε στις πρωτομαγιάτικες κινητοποιήσεις χαρακτήρα παλλαϊκών μαζικών αντιπολεμικών και αντιιμπεριαλιστικών συλλαλητηρίων και το 2001, που συνδέθηκαν με τον αγώνα ενάντια στην απορρύθμιση του ασφαλιστικού συστήματος- η μαζικότητα των εκδηλώσεων ήταν κατά πολύ μικρότερη απ’ αυτές της δεκαετίας του 1980. Παράλληλα με το ΚΚΕ, χωριστές συγκεντρώσεις πραγματοποιούνταν, όλα αυτά τα χρόνια, και από οργανώσεις της άκρας Αριστεράς, με περιορισμένη μαζικότητα.
Μαζικές ήταν οι πρωτομαγιάτικες συγκεντρώσεις μετά το 2010, τόσο της ΓΣΕΕ όσο και του ΠΑΜΕ και των δυνάμεων της εξωκοινοβουλευτικής Αριστεράς, μετά την υπαγωγή της Ελλάδας υπό τον έλεγχο του ΔΝΤ και της Ε.Ε. Εντούτοις, μετά τη μνημονιακή στροφή της κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ, το 2015, και το γενικότερο κλίμα απογοήτευσης και μοιρολατρίας που κυριάρχησε και στον εργαζόμενο κόσμο, οι πρωτομαγιάτικες συγκεντρώσεις παραμένουν άμαζες.
Χαρακτηριστικό και αυτής της περιόδου είναι η πραγματοποίηση χωριστών συγκεντρώσεων, ακόμη και των ταξικών αγωνιστικών δυνάμεων που δεν συμμετέχουν στην εκδήλωση της ΓΣΕΕ, στην οποία δεν παραβρίσκεται παρά περιορισμένος αριθμός μελών της γραφειοκρατίας της. Αυτή η διάσπαση δυνάμεων αντανακλά ένα γενικότερο ζήτημα του αγωνιστικού ταξικού κινήματος, που συμβάλλει στην αναπαραγωγή της κρίσης του συνδικαλισμού των εργαζομένων.
Βασική βιβλιογραφία
Αλεξάτος Γιώργος, Συνοπτική αναφορά στην ιστορία του ελληνικού εργατικού κινήματος – Γειτονιές του Κόσμου 2003.
Η εργατική τάξη στην Ελλάδα. Από την πρώτη συγκρότηση στους ταξικούς αγώνες του Μεσοπολέμου – β΄ έκδ. Κουκκίδα 2015.
Ιστορικό λεξικό του ελληνικού εργατικού κινήματος – δ΄ έκδ. Κύμα 2017.
Κατσορίδας Δημήτρης, Βασικοί σταθμοί του εργατικού συνδικαλιστικού κινήματος στην Ελλάδα 1870-2001 – ΑΡ.ΙΣΤΟ.Σ. ΓΣΕΕ 2008.
Κορδάτος Γιάννης, Ιστορία του ελληνικού εργατικού κινήματος – γ΄ έκδ. Μπουκουμάνης 1972.
Κουκουλές Γιώργος, Το ελληνικό συνδικαλιστικό κίνημα και οι ξένες επεμβάσεις (1944-1948) – Οδυσσέας 1995.
Λιάκος Αντώνης, Εργασία και πολιτική στο μεσοπόλεμο. Το Διεθνές Γραφείο Εργασίας και η ανάδυση των κοινωνικών θεσμών – Εμπορική Τράπεζα 1993.
Λιβιεράτος Δημήτρης, Το ελληνικό εργατικό κίνημα (1918-1923) – Καρανάσης 1976.
Κοινωνικοί αγώνες στην Ελλάδα – 3 τόμοι, Κομμούνα / Εναλλακτικές Εκδόσεις 1985, 1987, 1994.
Η Εργατική Πρωτομαγιά στην Ελλάδα (1890-1999) – Προσκήνιο 1999.
Μαυρίκος Γιώργος, Το εργατικό συνδικαλιστικό κίνημα 1918-1948. Δύο γραμμές σε διαρκή αντιπαράθεση – Σύγχρονη Εποχή 2001.
Μοσκώφ Κωστής, Εισαγωγικά στην ιστορία του κινήματος της εργατικής τάξης. Η διαμόρφωση της εθνικής και κοινωνικής συνείδησης στην Ελλάδα – γ΄ έκδ. Καστανιώτης 1988.
Σεφέρης Κώστας, Ελληνικό συνδικαλιστικό κίνημα 1860-1975 – δ΄ έκδ. Νέα Αριστερά 1977.
Φακιολάς Ροσσέτος, Ο εργατικός συνδικαλισμός στην Ελλάδα – Παπαζήσης 1978.
*ergasia.net, 30 Απριλίου 2020