Προδημοσίευση από το νέο βιβλίο του Γιώργου Αλεξάτου, «Άρης Βελουχιώτης. Ο κομμουνιστής επαναστάτης», που πρόκειται να εκδοθεί τις αρχές Σεπτεμβρίου από τις εκδόσεις «Άπαρσις».
Στην περιοχή των Τρικάλων η ομάδα των ανταρτών του Άρη εντοπίστηκε από δυνάμεις της Εθνοφυλακής και από ένοπλες παρακρατικές συμμορίες, και φτάνοντας στην περιοχή των θεσσαλικών Αγράφων και των Τζουμέρκων άρχισε να δέχεται αλλεπάλληλες επιθέσεις. Η πρώτη απ’ αυτές έγινε τις 12 Ιουνίου, έξω από το χωριό Λιάσκοβο (το σημερινό Πετρωτό), στη θέση Πέντε Αδέλφια.
Σε μία απ’ αυτές τις επιθέσεις, στις 14 Ιουνίου, καθώς προχωρούσε από το Κοθώνι (το σημερινό Πολυνέρι) προς το Μυρόφυλλο, η ομάδα διασπάστηκε και με τον Άρη απέμεινε ένα τμήμα της. Ο ακριβής αριθμός αυτών που το απάρτιζαν μας είναι άγνωστος, καθώς οι διάφορες μαρτυρίες αναφέρουν πως αποτελούνταν από 26 έως και 42 αντάρτες.
Το απόγευμα του Σαββάτου 16 Ιουνίου 1945 (1) το τμήμα του Άρη περικυκλώθηκε στη χαράδρα του Φάγγου, στον Αχελώο, κοντά στο χωριό Μεσούντα της Άρτας, από ισχυρό απόσπασμα παρακρατικών, με επικεφαλής τους πρώην οπλαρχηγούς του ΕΔΕΣ, Κώστα Μόκκα, Κώστα Βόιδαρο κ.ά, και από τα 118 και 206 Τάγματα της Εθνοφυλακής. Ακολούθησε μάχη και υπήρχε μεγάλος κίνδυνος η ομάδα να αιχμαλωτιστεί.
Για να αποφύγει την αιχμαλωσία, ο Άρης έβγαλε το περίστροφό του και αυτοκτόνησε. Σύμφωνα με διάφορες αναφορές, τα τελευταία λόγια του ήταν, «Έζησα σαράντα χρόνια, έζησα και καλά και άσχημα. Κοιτάξτε εσείς τι θα κάνετε τώρα. Γεια σας!». Βλέποντάς τον νεκρό, ο Τζαβέλας ζήτησε να κάνουν όλοι το ίδιο και βγάζοντας μια χειροβομβίδα αγκάλιασε τον Άρη και τον ακολούθησε στον θάνατο.
Την αναφορά αυτή για τον θάνατο του Άρη και του Τζαβέλα έκανε ο Καραθάνος στην έκθεσή του προς το ΚΚΕ που αναφέρθηκε παραπάνω, επικαλούμενος και τις μαρτυρίες των συγκρατουμένων του στις φυλακές της Λαμίας, Φώτη Μαστροκώστα (Θάνου), Γιάννη Μενδώνη (Έκτορα) και Γιάννη Νικολόπουλου (Λέοντα), οι οποίοι ήταν παρόντες στο τραγικό αυτό περιστατικό (2).
Λίγες μέρες αργότερα, ο «Ριζοσπάστης» θα γράψει ότι «κατά τη διάρκεια της μάχης ο Άρης τραυματίσθηκε. Για να μη συλληφθεί αιχμάλωτος, αυτοκτόνησε με χειροβομβίδα της οποίας επροκάλεσε την έκρηξη. Με την ίδια χειροβομβίδα σκοτώθηκε και ο Τζαβέλλας» (3).
Ο «Ριζοσπάστης» θα επανέλθει στο ζήτημα του θανάτου του Άρη, με άρθρο του της 27ης Ιουλίου 1945, το οποίο, προφανώς, γράφτηκε με στοιχεία που είχαν καταθέσει αγωνιστές, αυτόπτες μάρτυρες. Το άρθρο είχε τον τίτλο «Πόρισμα για το φόνο Βελουχιώτη»:
«Στις 11 Ιουνίου δύναμη εθνοφυλακής με επικεφαλής τον ανθυπολοχαγό Μουρελάτο ξεκίνησε για την καταδίωξη της ομάδας του Βελουχιώτη. Στις 12 η δύναμη αυτή της εθνοφυλακής συναντήθηκε με τις “μαχητικές εθνικές ομάδες” του Μόκκα και ύστερα από πολύωρη συνεργασία κατευθύνθηκαν προς Λιάσκοβο, όπου βρίσκονταν ο Άρης. Η όλη δύναμη που χρησιμοποιήθηκε ενάντια στο Βελουχιώτη έφτανε τους 1500 πάνω κάτω. Ο Άρης διέθετε 50-60 άντρες. Εκεί έγινε η πρώτη συμπλοκή που βάσταξε από τη 1 μ.μ. ως τις 8 μ.μ. Οι άνδρες του Άρη συμπτύχθηκαν προς τα υψώματα του Ελληνικού και Μυρόφυλλου. Μεταξύ Κοθωνίου και Μυροφύλλου οι εθνοφύλακες και άνδρες των Μόκκα και Βόιδαρου είχαν στήσει ενέδρα. Επιτέθηκαν ξαφνικά και διέλυσαν τους άνδρες του Άρη που σκόρπισαν προς διάφορες κατευθύνσεις, οι δε Άρης, Τζαβέλλας και άλλοι κατέφυγαν στα υψώματα της Μεσούντας όπου έγιναν αντιληπτοί και κυκλώθηκαν από παντού. Ο Άρης έδωσε σε ένα δικό του ό,τι χαρτιά είχε, ρολόγι, δακτυλίδι, παράσημα κλπ. Αυτός κατόρθωσε να ξεφύγει. Ύστερα απ’ αυτό ο Άρης και ο Τζαβέλλας αυτοκτόνησαν με χειροβομβίδα.
Σ’ όλη τη διάρκεια των επιχειρήσεων αγγλικά τανκς και αυτοκίνητα ήλεγχαν το δρόμο Πόρτας - Περτουλιού. Από τους αιχμαλώτους που πιάστηκαν, εκτός από το Δράκο που παραδόθηκε μόνος του, όλοι οι άλλοι κράτησαν στάση ανδρική» (4).
Μετά τον θάνατο του Άρη, οι αντάρτες σκόρπισαν στη γύρω περιοχή και πολλοί απ’ αυτούς συνελήφθησαν. Ήδη, κατά τη μάχη στη χαράδρα του Φάγγου, εκτός του Άρη και του Τζαβέλα, είχαν σκοτωθεί τέσσερις, είχαν αιχμαλωτιστεί δέκα και ένας πνίγηκε στον Αχελώο. Η επίσημη αναγγελία του θανάτου του Άρη έγινε στις 18 Ιουνίου, με ανακοινωθέν της Ανωτέρας Στρατιωτικής Διοικήσεως Θεσσαλίας και Δυτικής Μακεδονίας.
Τη μέρα του θανάτου του Άρη δημοσιεύτηκε στον «Ριζοσπάστη» νέα αποκήρυξη. Το δημοσίευμα, που παρέθετε τις αποφάσεις του Π.Γ., ανέφερε την απόφαση διαγραφής του, που είχε ληφθεί από την Κ.Ε. τον Απρίλιο, και επαναλάμβανε τους χαρακτηρισμούς του προηγούμενου δημοσιεύματος της 12ης Ιουνίου:
«Το ΠΓ ενέκρινε τη δημοσίευση στο “Ριζοσπάστη”, της απόφασης της 11ης Ολομέλειας της ΚΕ για τον Άρη Βελουχιώτη (Θανάση Κλάρα ή Μιζέρια). Ο Κλάρας, αφού μια φορά πρόδωσε και αποκήρυξε το ΚΚΕ γιατί λύγισε μπροστά στην τρομοκρατία του Μανιαδάκη, ξαναζήτησε στον καιρό του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα να αγοράσει ξανά με το αίμα του την προδοσία του εκείνη που αναγνώρισε και καταδίκασε. Το ΚΚΕ τού ’δωσε τη δυνατότητα αυτή. Σήμερα όμως σε μια δύσκολη και κρίσιμη στιγμή, από δειλία και φόβο, παρά τις υποσχέσεις και τη συμφωνία που στα λόγια έδειξε, απειθαρχεί πάλι, ξαναπροδίδει το ΚΚΕ με την τυχοδιωκτική και ύποπτη δράση του που μονάχα τον εχθρό ευνοεί. Στο ΚΚΕ δεν έχει θέση κανένας οσοδήποτε ψηλά κι αν στέκει και οσοδήποτε μεγάλος κι αν είναι, όταν οι πράξεις του δεν συμβιβάζονται με το κοινό συμφέρον και όταν παραβιάζεται η δημοκρατική εσωκομματική πειθαρχία» (5).
Μια μέρα μετά τον θάνατο του Άρη και του Τζαβέλα, η συμμορία του Βόιδαρου βρήκε τα πτώματά τους και διατάχθηκε να τα αποκεφαλίσει ο αντάρτης Σωτήρης Δράκος, πρώην καπετάνιος του ΕΛΑΣ, που λιποτάκτησε πριν τη μάχη και πιάστηκε αιχμάλωτος. Τα δυο κεφάλια, αφού επιδείχθηκαν σε χωριά όπου οι συμμορίες των παρακρατικών έστηναν γλέντια, μεταφέρθηκαν στα Τρίκαλα και κρεμάστηκαν σε φανοστάτη της πλατείας Ρήγα Φεραίου, όπου παρέμειναν από τις 18 έως τις 20 Ιουνίου. Και ενώ οι παρακρατικοί γλεντούσαν με νταούλια και ζουρνάδες, η πλειονότητα των κατοίκων της ανταρτομάνας θεσσαλικής πόλης τα έβλεπε με πόνο και με την αίσθηση της ήττας.
Στα Τρίκαλα μετέβη και ο Ναπολέων Ζέρβας, ως υπουργός Δημόσιας Τάξης πλέον, που επιβεβαίωσε την ταυτότητα του κεφαλιού του Άρη. Τα κεφάλια των δύο αγωνιστών είτε θάφτηκαν κάπου κοντά στα Τρίκαλα είτε μεταφέρθηκαν στην Αθήνα και σύμφωνα με την εφημερίδα «Ακρόπολις» ενταφιάστηκαν με ευθύνη των Αρχών (6).
Με τον αστικό Τύπο κάθε απόχρωσης, ακροδεξιό, δεξιό και κεντρώο, να οργιάζει, καθυβρίζοντας τον νεκρό Άρη, τρεις μέρες μετά τον θάνατό του δημοσιεύεται στον «Ριζοσπάστη» άρθρο, με τίτλο «Δεν έχουν δικαίωμα», για την υπεράσπιση της μνήμης του.
Το άρθρο καταδικάζει τη στάση του Άρη μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας, που «αντικειμενικά εξυπηρετούσε την αντίδραση», δίνοντάς της «όπλα», για «να δικαιολογεί την ύπαρξη και την οργάνωση δολοφονικών συμμοριών», αλλά συνεχίζει, αναφέροντας ότι «δεν μπορεί και δεν επιτρέπεται να ξεχνάει κανείς ότι ο Άρης Βελουχιώτης ήταν ένας από τους πρωτοπόρους του αγώνα της Αντίστασης και απ’ τους πρωταθλητές για την οργάνωση του αντάρτικου κινήματος. Όταν οι προδότες Κουίσλινγκς πρόδιναν το Έθνος στους κατακτητές και οι περισσότεροι από τους σημερινούς επικριτές του συναγελάζονταν με τους Γερμανούς, μετατρέποντας σε χρυσό το αίμα του ελληνικού λαού, ο Άρης Βελουχιώτης ήταν από τους πρώτους που έβγαινε στο βουνό. Οργάνωνε τα πρώτα παρτιζάνικα τμήματα. Ανατίναζε κατ’ εντολήν των συμμάχων τη γέφυρα του Γοργοπόταμου, και κυνηγούσε τα γερμανικά καθάρματα και τους μισθοφόρους τους (…)» (7).
Τα αισθήματα του εαμικού κόσμου για τον νεκρό αρχικαπετάνιο του ΕΛΑΣ εξέφρασε η «Ελεύθερη Ελλάδα», με κεντρικό άρθρο της, που αποτέλεσε τιμητικό μεταθανάτιο αποχαιρετισμό. Η επίσημη καθημερινή εφημερίδα του ΕΑΜ αναφέρθηκε στην ιστορική συμβολή του στην εποποιία της Εθνικής Αντίστασης, γράφοντας ότι «μέσα σ’ αυτή τη σκληρή, την ανελέητη πάλη για την Ελλάδα, ο Άρης υψώθηκε και λατρεύτηκε. Έγινε θρύλος του αγώνα, ο θρύλος του μαχόμενου Έθνους» (8).
Ο Άρης Βελουχιώτης, που θα χαρακτηριστεί «πρωτεργάτης της Εθνικής Αντίστασης» από τον υπαρχηγό του ΕΔΕΣ Κομνηνό Πυρομάγλου (9), θα υμνηθεί ακόμη και με λαϊκό ρεμπέτικο τραγούδι, το «Ένας λεβέντης χάθηκε», των Νίκου Μάθεση, Μανώλη Χιώτη και Μιχάλη Γενίτσαρη:
Αντιλαλούνε τα βουνά, κλαίνε τα κλαψοπούλια
ο Βελουχιώτης χάθηκε ψηλά σε μια ραχούλα.
Τι έχεις κλαψοπούλι μου κι όλο πικρά φωνάζεις;
Για πες μου, ποιος σε πλήγωσε και βαριαναστενάζεις.
Μαράθηκαν τα λούλουδα, έσβησε το φεγγάρι
ένας λεβέντης χάθηκε, που τόνε λέγαν Αρη.
Κείνος δε θέλει κλάματα, δε θέλει μοιρολόγια
θέλει αγώνες και χαρές, αρματωσιές και βόλια.
1. Ως ημερομηνία του θανάτου του Άρη αναφέρεται συχνά η 15η Ιουνίου. Πρόκειται, βεβαίως, για λάθος, καθώς όλες οι εφημερίδες εκείνων των ημερών που δημοσίευσαν την είδηση αναφέρουν το Σάββατο 16 Ιουνίου.
2. Δημήτρης Καραθάνος, Αντίο καπετάνιε. Ο τελευταίος αποχαιρετισμός στον Άρη Βελουχιώτη – Φιλίστωρ, Αθήνα 2000, σ. 151-152.
3. Εφημ. «Ριζοσπάστης», 19 Ιουνίου 1945.
4. Εφημ. «Ριζοσπάστης», 27 Ιουλίου 1945. Η συμβολή των Βρετανών αναγνωρίστηκε από τη Στρατιωτική Διοίκηση Λάρισας (που διηύθυνε την καταδίωξη της ομάδας του Άρη), σε έκθεσή της, στις 4 Ιουλίου 1945. Στην έκθεση αναφέρεται ότι, με πρωτοβουλία του Βρετανού ταγματάρχη Ρόντουελ, παραχωρήθηκαν στις δυνάμεις καταδίωξης της ομάδας του Άρη αυτοκίνητα, πολεμικός εξοπλισμός, ανιχνευτές και τρόφιμα (https://stratistoria.wordpress.com/1945/07/04/19450704-dsl-depih-ap839/).
5. Εφημ. «Ριζοσπάστης», 16 Ιουνίου 1945.
6. Εφημ. «Ακρόπολις», 21 Ιουνίου 1945.
7. Εφημ. «Ριζοσπάστης», 19 Ιουνίου 1945.
8. Εφημ. «Ελεύθερη Ελλάδα», 20 Ιουνίου 1945.
9. Κομνηνός Πυρομάγλου, Η Εθνική Αντίστασις. ΕΑΜ-ΕΛΑΣ-ΕΔΕΣ. Κριτική εισαγωγή εις την διαμόρφωσίν της – Δωδώνη, Αθήνα 1975, σ. 10.
*ergasianet.gr, 16 Ιουνίου 2021