'Αρθρο του Νίκου Γουρλά
Η συμβολή του Γιώργου Αλεξάτου στην μελέτη της ιστορίας του εργατικού κινήματος είναι κατά την γνώμη μου εφάμιλλη με αναλύσεις και μελέτες πολύ γνωστών Μαρξιστών μελετητών όχι μόνο για την ιστορία του εργατικού κινήματος αλλά και για τον πολιτισμό της εργατικής τάξης. Τα έργα του, όπως και η συμμετοχή του στους κοινωνικούς και ταξικούς αγώνες, τον κατατάσσουν σε εκείνες τις εξαιρετικές περιπτώσεις διανοούμενου με εργατική προέλευση. Έχει δώσει αξιόλογα έργα, τόσο για το εργατικό κίνημα όσο και για άλλα θέματα που περιλαμβάνουν μυθιστορήματα, άρθρα και μελέτες του για το λαϊκό τραγούδι, για μεγάλους λαϊκούς τραγουδιστές κλπ (Η παράξενη υπόσχεση, Οι Ελλαδέμποροι, Άκρα Δεξιά και φασισμός στην Ελλάδα του 20ού αιώνα, Άρης Βελουχιώτης, Ιστορικό λεξικό του ελληνικού εργατικού κινήματος, Η εργατική τάξη στην Ελλάδα, Από την πρώτη συγκρότηση στους ταξικούς αγώνες του Μεσοπολέμου, Το τραγούδι των ηττημένων, Κοινωνικές αντιθέσεις και λαϊκό τραγούδι στη μεταπολεμική Ελλάδα, Συνοπτική αναφορά στην ιστορία του ελληνικού εργατικού κινήματος, Πλατεία Μπελογιάννη).
Με το νέο του βιβλίο «Η εργατική τάξη στην Ελλάδα. Κοινωνική συγκρότηση και ταξικοί αγώνες, 1940-1990», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Κουκκίδα», όπως αναφέρεται στο οπισθόφυλλο, «ολοκληρώνεται η απόπειρα καταγραφής και μελέτης της κοινωνικής ιστορίας της εργατικής τάξης» από τον συγγραφέα, που είχε αρχίσει με την έκδοση, το 1997, του βιβλίου «Η εργατική τάξη στην Ελλάδα. Από την πρώτη συγκρότηση στους ταξικούς αγώνες του Μεσοπολέμου» (β΄ έκδοση Κουκκίδα 2015).
Με τα δύο αυτά βιβλία ο Γιώργος Αλεξάτος επιχειρεί να καλύψει ένα σημαντικό κενό που υπάρχει από μαρξιστική σκοπιά της μελέτης της κοινωνικής ιστορίας της εργατικής τάξης, που να μην είναι αποσπασματική και περιπτωσιολογική. Και στα δύο βιβλία οι διαδικασίες κοινωνικής διαμόρφωσης της εργατικής τάξης εξετάζονται σε άμεση σύνδεση με την ιδεολογική και πολιτική της διαμόρφωση, μέσα από την ανάπτυξη του εργατικού κινήματος και των σχέσεών της με την Αριστερά.
Τα μεθοδολογικά εργαλεία του στηρίζονται στις αναλύσεις συγχρόνων μαρξιστών και τα συμπεράσματα από την έρευνα του είναι απολυτά τεκμηριωμένα με σεβασμό στην μαρξιστική θεωρία των τάξεων. Αφετηρία της προσέγγισης που επιχειρεί ο Αλεξάτος είναι η θέση που διατύπωσε ο Νίκος Πουλαντζάς, σύμφωνα με τον οποίο, «ο μαρξισμός θεωρεί τις κοινωνικές τάξεις σαν τα κοινωνικά σύνολα στα οποία αναπτύσσονται (ταξικές) αντιφάσεις και (ταξικοί αγώνες) μέσα σε μία κι ενιαία κίνηση: οι κοινωνικές τάξεις δεν υπάρχουν πρώτα ως τάξεις για να μπουν ύστερα στην ταξική πάλη, πράγμα που θα άφηνε να υποθέσουμε ότι υπάρχουν τάχα τάξεις χωρίς πάλη των τάξεων. Οι κοινωνικές τάξεις συμπίπτουν με τις μορφές ταξικής πρακτικής, δηλαδή με την πάλη των τάξεων και βρίσκουν τη θέση τους μόνο μέσα στην αντίθεσή τους». (1)
Έτσι, η κοινωνική συγκρότηση της εργατικής τάξης εξετάζεται πρώτα και κύρια ως συνέπεια της προλεταριοποίησης των ανεξάρτητων επαγγελματιών και μικροπαραγωγών, που συντελείται με όρους ταξικής πάλης που είναι αποτέλεσμα της ήττας τους στον ανταγωνισμό με το κεφάλαιο και της απώλειας της εργασιακής τους ανεξαρτησίας. Που δεν προκύπτει απλά από την λειτουργία κάποιων αντικειμενικών νόμων οικονομικής εξέλιξης, όπως υποστηρίζει η κυρίαρχη στην Αριστερά οικονομίστικη ανάγνωση του μαρξισμού, αλλά καθορίζεται από συνολικότερες κοινωνικές διεργασίες.
Όπως αναφέρει ο συγγραφέας, «η κάμψη της λαϊκής αντίστασης στην προλεταριοποίηση συντελέστηκε αργά και με ασυνέχειες, συνήθως μέσα από ιστορικές περιπέτειες». (2) Και τέτοιες ήταν ο Κριμαϊκός πόλεμος, η εισροή προσφύγων από τουρκοκρατούμενες περιοχές, η γενικότερη πολιτικοοικονομική κρίση κατά την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα, οι πόλεμοι του 1912-22, η Μικρασιατική Καταστροφή, η Κατοχή στα 1941-44, η ήττα του εργατικού-λαϊκού κινήματος με τον Εμφύλιο και οι έντονες κοινωνικοπολιτικές αντιπαραθέσεις κατά τις επόμενες δεκαετίες.
Σ’ αυτή την προσπάθεια για μια όσο γίνεται πιο πλήρη μελέτη της κοινωνικής ιστορίας της εργατικής τάξης, ο Αλεξάτος εξετάζει ένα ευρύ φάσμα ζητημάτων. Από τη γενικότερη πολιτικοοικονομική κατάσταση σε κάθε εξεταζόμενη περίοδο (δεκαετία ’40, μετεμφυλιακή περίοδος, 1950-74, και πρώτη μεταπολιτευτική, 1974-89), τη διάρθρωση της εργατικής τάξης και επιμέρους κλάδων, τις συνθήκες ζωής και εργασίας, το εργατικό συνδικαλιστικό κίνημα, την παρέμβαση της Αριστεράς, την ιδεολογικές τάσεις που διαπερνούν σε κάθε περίοδο την εργατική τάξη και την έκφρασή τους στον εργατικό-λαϊκό πολιτισμό. Κάνοντας σε κάθε κεφάλαιο ιδιαίτερη αναφορά στις εργαζόμενες γυναίκες και στη σχέση τους με το εργατικό κίνημα και το κίνημα γυναικείας χειραφέτησης.
Είναι σαφής η πρόθεση του Αλεξάτου να αναδείξει τη βαρύτητα της εργατικής τάξης και των κοινωνικών της αγώνων στη διαμόρφωση της ελληνικής πραγματικότητας. Έτσι, επισημαίνει ιδιαίτερα τρεις μεγάλες ιστορικές «στιγμές»: την καθοριστική συμβολή του μαζικού εργατικού κινήματος στην ανάπτυξη του ΕΑΜ, την ανάταση του ηττημένου κινήματος στα 1960-67, που έφερε την Ελλάδα, στα 1964-65, στην πρώτη θέση παγκοσμίως σε απεργιακή δραστηριότητα, και στη μεταπολιτευτική έξαρση των εργατικών αγώνων.
Ένα ξεχωριστό χαρακτηριστικό του βιβλίου είναι η αναφορά στη σχέση της εργατικής τάξης με την Αριστερά, που δεν περιορίζεται, όπως γίνεται συνήθως, στη σχέση με το ιστορικό ΚΚΕ, αλλά περιλαμβάνει το σύνολο των κατά καιρούς εκφράσεών της: από την αριστερή σοσιαλδημοκρατία και την «ανανεωτική Αριστερά», μέχρι και τον χώρο της εξωκοινοβουλευτικής αριστερής διαφωνίας.
«Η εργατική τάξη στην Ελλάδα. Κοινωνική συγκρότηση και ταξικοί αγώνες, 1940-1990» είναι ένα βιβλίο με σπάνια τεκμηρίωση. Είναι χαρακτηριστικό ότι η βιβλιογραφία του εκτείνεται σε 63 σελίδες. Ένα βιβλίο, που, εκτός από τον πλούτο των ιστορικών στοιχείων που περιλαμβάνει, ανοίγει σημαντικά ζητήματα για συζήτηση. Τόσο απαραίτητη για την κατανόηση των όρων διαμόρφωσης της πραγματικότητας που ζούμε, ως εργατική τάξη και ως εργατικό κίνημα, σε μια εποχή που χαρακτηρίζεται από την οπισθοχώρηση του συνδικαλιστικού κινήματος, τις τεράστιες δυσκολίες που συναντούν οι ταξικές δυνάμεις στην προσπάθεια τους για την ανασυγκρότηση του αλλά, και τις ελπίδες που δημιουργούνται από τις νέες εργατικές αντιστάσεις και μικρές έστω νίκες σε Ευρώπη και Αμερική αλλά και στην χώρα μας.
1. Νίκος Πουλαντζάς, Οι κοινωνικές τάξεις στο σύγχρονο καπιταλισμό – Θεμέλιο 1981, σ. 16. Γιώργος Αλεξάτος, Η εργατική τάξη στην Ελλάδα. Κοινωνική συγκρότηση και ταξικοί αγώνες, 1940-1990 – Κουκκίδα 2024, σ. 17.
2. Γιώργος Αλεξάτος, ό.π., σ. 22-23.
*kommon.gr, 3.6.2024