Τα ξημερώματα της 15ης Μαρτίου 1944 η Καλογρέζα γινόταν η πρώτη συνοικία του λεκανοπεδίου της Αττικής όπου πραγματοποιήθηκε Μπλόκο. Είχε προηγηθεί ανάλογη απόπειρα στην Κοκκινιά, στις 4-8 Μαρτίου, που αποτράπηκε χάρη στην υπεράσπιση της εργατούπολης από τον ΕΛΑΣ.
Τα Μπλόκα ήταν η νέα μορφή βίαιου ελέγχου των συνοικιών όπου είχε κυριαρχήσει, πλέον, το ΕΑΜ και σε πολλές απ’ αυτές η παρουσία των κατοχικών δυνάμεων και των συνεργατών τους ήταν από τυπική έως και ανύπαρκτη. Επρόκειτο για τις εργατογειτονιές της Αθήνας και του Πειραιά, από το Κερατσίνι και τη Δραπετσώνα μέχρι τη Νέα Ιωνία, κι από την Καισαριανή μέχρι τον Νέο Κόσμο (Δουργούτι), την Καλλιθέα, τη Δάφνη (Κατσιπόδι) και τον Υμηττό.
Η επικράτηση του ΕΑΜ στις εργατογειτονιές -που στο σύνολό τους ήταν και προσφυγικές- συνοδευόταν και από την ανάπτυξη των δυνάμεων του Α΄ Σώματος Στρατού του ΕΛΑΣ, που συγκροτήθηκε κυρίως από νέους εργάτες και από τα τέλη του 1943 είχε φτάσει τους 18.000 μαχητές (1). Παράλληλα, κυρίως σ’ αυτές συνοικίες είχαν συγκροτηθεί και οι ένοπλες ομάδες της Οργάνωσης Περιφρούρησης Λαϊκού Αγώνα (ΟΠΛΑ).
Χτισμένη στη θέση Ποδαράδες του λεκανοπεδίου, η προσφυγική συνοικία της Νέας Ιωνίας είχε αναδειχθεί, ήδη από τη δεκαετία του 1920, σε σημαντικό κέντρο κλωστοϋφαντουργίας και ταπητουργίας, με την ίδρυση εργοστασίων από καπιταλιστές μικρασιατικής προέλευσης, που βρήκαν μαζικό, άφθονο και φτηνό εργατικό δυναμικό στον επίσης μικρασιατικό προσφυγικό πληθυσμό. Πολλοί, μάλιστα, από τους πρόσφυγες εργάτες ήταν ήδη εξειδικευμένοι κλωστοϋφαντουργοί και κυρίως ταπητουργοί, από τις τόπους προέλευσής τους.
Η Νέα Ιωνία, τυπικά βενιζελική, όπως και όλες οι προσφυγικές συνοικίες μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του ’30, θα γνωρίσει στη συνέχεια μια εντυπωσιακή άνοδο της επιρροής του ΚΚΕ, ως συνέπεια της διάψευσης των αυταπατών της μικροαστικής αποκατάστασης του προλεταριοποιημένου πληθυσμού της. Έτσι, ενώ στις εκλογές του 1928 οι βενιζελικοί πήραν κάπου 90% και το ΚΚΕ μόλις 0,3%, στις εκλογές του 1933 οι κομμουνιστές ξεπέρασαν το 10%.
Η βιομηχανική δραστηριότητα στον κλάδο της κλωστοϋφαντουργίας θα συνεχιστεί και στα χρόνια της Κατοχής, καθώς οι βιομήχανοι θα καλύπτουν ανάγκες του γερμανικού στρατού, με συνέπεια τη διατήρηση μιας ισχυρής εργατικής τάξης, αντρών και γυναικών, η οποία, στην τεράστια πλειονότητά της, εντάχθηκε στο Εργατικό ΕΑΜ και συνδέθηκε με το ΚΚΕ.
Παράλληλα, θα λειτουργούν και τα λιγνιτωρυχεία της Καλογρέζας, για την κάλυψη των ενεργειακών αναγκών, στα οποία βρήκαν απασχόληση περίπου 1.500 εργάτες. Και σ’ αυτά η κυριαρχία του ΕΕΑΜ και του ΚΚΕ ήταν αναμφισβήτητη.
Ήδη τον Σεπτέμβριο του 1943 η εργατική τάξη και η νεολαία της περιοχής είχε αντιπαρατεθεί στη Χωροφυλακή, σε κινητοποίηση για την απελευθέρωση τροχιοδρομικών (οδηγών και άλλων εργατών των τραμ), που κρατούνταν στον τοπικό Σταθμό Χωροφυλακής. Από την ένοπλη επίθεση κατά των διαδηλωτών δολοφονήθηκαν τρεις εργάτες. Λίγο αργότερα, στις 27 Σεπτεμβρίου, τη μέρα της επετείου της ίδρυσης του ΕΑΜ, η ΟΠΛΑ εκτέλεσε τον επικεφαλής της Χωροφυλακής, ταγματάρχη Δημήτρη Αλεξόπουλο.
Η συνοικία βρισκόταν σε αναταραχή και τον Φεβρουάριο του 1944, όταν, μετά από μάχη με τη Χωροφυλακή σκοτώθηκε ο καπετάνιος του λόχου Καλογρέζας του 3ου Συντάγματος ΕΛΑΣ της Νέας Ιωνίας, Αλέξης Μπαρτζώκας, ενώ ο αδελφός του, Στέλιος, συνελήφθη, οδηγήθηκε στο στρατόπεδο Χαϊδαρίου και εκτελέστηκε. Τις επόμενες μέρες, με απόφαση του ΕΕΑΜ και της τοπικής 8ης Αχτίδας της Κ.Ο. Αθήνας του ΚΚΕ, άρχισαν διαδικασίες οργάνωσης μεγάλης απεργίας στα λιγνιτωρυχεία, που προκάλεσε αναστάτωση στις Αρχές Κατοχής.
Καθώς ήταν αδύνατη η αποτροπή της απεργίας από τις τοπικές αστυνομικές δυνάμεις, επιλέχθηκε η νεοφανής για την ελληνική πρωτεύουσα τακτική του Μπλόκου. Έτσι, τα ξημερώματα της 15ης Μαρτίου, μία μέρα μετά την ανακοίνωση της απόφασης για κήρυξη απεργίας, ισχυρές δυνάμεις της Χωροφυλακής, της εξειδικευμένης στη δίωξη του κομμουνισμού, Ειδικής Ασφάλειας, και των Ταγμάτων Ασφαλείας, επιτέθηκαν στην Καλογρέζα. Είναι χαρακτηριστικό ότι από το Μπλόκο αυτό απουσίαζαν οι Γερμανοί κατακτητές και το πραγματοποίησαν οι δωσίλογοι συνεργάτες τους.
Τις βιαιότητες κατά τις εφόδους στα φτωχόσπιτα και τα παραπήγματα της συνοικίας, ακολούθησε η συγκέντρωση του άρρενα πληθυσμού από 16 έως 60 ετών, και η σύλληψη και εκτέλεση 22 αγωνιστών. Ανάμεσά τους και ένας Ιταλός αντιφασίστας, που ‘χε βρει άσυλο στη συνοικία μετά τη διάλυση του ιταλικού στρατού.
Το Μπλόκο της Καλογρέζας αποτέλεσε μια τυπική περίπτωση και ίσως την πιο χαρακτηριστική, της δυναμικής που είχε δημιουργηθεί με την ανάπτυξη του εαμικού αντιστασιακού κινήματος. Συγκεκριμένα, ήταν μια εκδήλωση της σύνδεσης της εθνικοαπελευθερωτικής στόχευσης του ΕΑΜ με την ταξική αντιπαράθεση. Αυτής της σύνδεσης που τόσο πολύ υποτιμήθηκε από την ηγεσία του κινήματος και πληρώθηκε αργότερα με οδυνηρή ήττα.
- ΚΚΕ: Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ, α΄ τόμος 1918-1949 – Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1996, σ. 433.