Το ΚΚΕ στην περίοδο της οικονομικής κρίσης του 1929-36

Στην ιστορική καμπή που χαρακτηρίζεται από την ολομέτωπη επίθεση του κεφαλαίου, με το Μνημόνιο και την υπαγωγή της ελληνικής οικονομίας στον έλεγχο του ΔΝΤ και της ΕΕ, η συγκρότηση αριστερής πρότασης για την ανατροπή της και την αντικαπιταλιστική διέξοδο απαιτεί και αξιοποίηση των μαρξιστικών εργαλείων ανάλυσης και της ιστορικής εμπειρίας, πόσω μάλλον όταν τα βλέμματα εκατοντάδων χιλιάδων εργαζομένων και νέων στρέφονται προς την Αριστερά περιμένοντας πειστικές απαντήσεις.

Το 1929 ο καπιταλισμός βρέθηκε μπροστά σε μια πρωτόγνωρης έκτασης οικονομική κρίση, που βάθυνε τα αμέσως επόμενα χρόνια και οι πολιτικές της συνέπειες υπήρξαν τραγικές. Έχοντας προβλέψει την κρίση, η Κομμουνιστική Διεθνής (Κ.Δ.) επεξεργάστηκε, στο 4ο Συνέδριο του Δεκεμβρίου 1928, τις θέσεις για την «Τρίτη Περίοδο της κρίσης του καπιταλισμού», κατά την οποία εκτιμούσε πως δημιουργούνταν οι όροι αντιπαράθεσης «τάξης εναντίον τάξης».

Στο πλαίσιο αυτής της ανάλυσης εκτιμήθηκε πως οι πολιτικές δυνάμεις πολώνονται στο στρατόπεδο της επανάστασης και σε αυτό της αντεπανάστασης. Στο πρώτο τοποθετούνταν τα κομμουνιστικά κόμματα, ενώ στο δεύτερο, με αιχμή τις δυνάμεις του φασισμού, θα συμπαρατάσσονταν όχι μόνο τα αστικά δημοκρατικά κόμματα, αλλά και η σοσιαλδημοκρατία που, ως εκ τούτου, χαρακτηριζόταν «σοσιαλφασιστική».

Συνεπής στην προ-λενινιστική ανάγνωση του μαρξισμού, ο μαρξισμός της Κ.Δ. αδυνατούσε να αντιληφθεί τον περιορισμένο σε τελική ανάλυση καθοριστικό ρόλο του οικονομικού στοιχείου της κοινωνικής δομής, παραβλέποντας την επικαθοριστική λειτουργία του πολιτικού και του ιδεολογικού στοιχείου. Αδυνατώντας να αντιληφθεί την έννοια της συγκυρίας, που εισήγαγε ο Λένιν στις αναλύσεις του, δεν μπορούσε να κατανοήσει πως ο καπιταλισμός δεν καταρρέει οπωσδήποτε μέσα από τις κρίσεις του, αλλά ότι, αν ο πολιτικός και ιδεολογικός συσχετισμός ταξικών δυνάμεων του το επιτρέψουν, τις αξιοποιεί για την ανασυγκρότησή του.

Μόνο όταν η άνοδος των ναζί στην εξουσία διέψευσε τις ελπίδες επαναστατικής έκρηξης στη Γερμανία, όπου δρούσε το ισχυρότερο ΚΚ καπιταλιστικής χώρας της εποχής, η Κ.Δ. υποχρεώθηκε να αναμετρηθεί με τις βεβαιότητές της. Έτσι, από το 1934 άρχισε να κινείται στην κατεύθυνση συγκρότησης αντιφασιστικών συμμαχιών με άλλες αριστερές δυνάμεις, ενώ το 1935, με το 7ο Συνέδριο, πρότεινε την πολιτική του Λαϊκού Μετώπου, στο οποίο καλούνταν να συμμετάσχουν όλες οι δυνάμεις που διαφοροποιούνταν από τον φασισμό.

Από εκεί που αρνούνταν τη συνεργασία με οποιονδήποτε δεν ταυτiζόταν απόλυτα με την πολιτική των κομμουνιστών, τώρα η απεύθυνση περιλάμβανε ακόμα και αστικές δυνάμεις. Και στη μια και στην άλλη περίπτωση, είχαμε σαφή απομάκρυνση από τη γραμμή μαζών που συνιστά το Ενιαίο Εργατικό Μέτωπο, την οποία ακολούθησε η Κ.Δ. κατά τα τελευταία χρόνια πριν το θάνατο του Λένιν.

Και στις δυο περιπτώσεις, απουσίαζε η διαλεκτική σύνδεση ανάμεσα στον αγώνα για την υπεράσπιση των δημοκρατικών κατακτήσεων, που απειλούσε ο φασισμός, και στην αντικαπιταλιστική προοπτική, το δρόμο για την οποία θα άνοιγε η νίκη στον αντιφασιστικό αγώνα, που θα τον τροφοδοτούσε και με σαφή προσανατολισμό. Πάντα μέσα από την ανάπτυξη μαζικών ενωτικών κινημάτων, στα οποία θα είχαν θέση όλες οι τάσεις του εργατικού και λαϊκού κινήματος, και μέσα στα οποία θα διεκδικούνταν και θα κατοχυρωνόταν η κομμουνιστική ηγεμονία, με μια πολιτική σύνδεσης των άμεσων στόχων με την αντικαπιταλιστική προοπτική.

Το ΚΚΕ και η πολιτική «τάξη εναντίον τάξης»

Το 1929 το ΚΚΕ, έχοντας περάσει μια σοβαρή κρίση στα 1926-27 και μένοντας εκτός Βουλής από το 1928 (1,4%, έναντι 4,5% το 1926), βρίσκεται αντιμέτωπο με την πραξικοπηματική έξωση των αριστερών οργανώσεων από τη ΓΣΕΕ και την όξυνση της αντικομμουνιστικής κατασταλτικής πολιτικής (Ιδιώνυμο).

Απάντηση στις αντιδημοκρατικές μεθοδεύσεις ήταν η ίδρυση της Ενωτικής ΓΣΕΕ από τις συνδικαλιστικές δυνάμεις του κόμματος που ανταποκρινόταν και στην κατεύθυνση της Κ.Δ. για ρήξη με τη «σοσιαλφασιστική» συνδικαλιστική γραφειοκρατία.

Καθώς η ΚΔ διακηρύσσει την πολιτική «τάξη εναντίον τάξης», το ΚΚΕ σπαράσσεται από μια νέα κρίση, εξαιτίας διαφορετικών ερμηνειών της νέας κατεύθυνσης και από την ηγεσία μέχρι τη βάση διχοτομείται.

Για τη μια πτέρυγα (Γιώργης Σιάντος, Κώστας Θέος κ.ά.), η εφαρμογή της κατεύθυνσης της Κ.Δ. απαιτούσε την οργάνωση κινητοποιήσεων με ανατρεπτικά συνθήματα, που θα κορυφωνόταν με μια εξέγερση, με στόχο την κατάληψη της εξουσίας. Η άλλη πτέρυγα (με επικεφαλής τον γραμματέα του κόμματος, Ανδρόνικο Χαϊτά) τόνιζε τις οργανωτικές αδυναμίες του κομμουνιστικού και εργατικού κινήματος, μεταθέτοντας τη ρήξη για ευνοϊκότερους καιρούς. Και οι δυο τάσεις συμφωνούσαν πως το σύνολο των εκτός ΚΚΕ πολιτικών δυνάμεων ήταν ταγμένες στο στρατόπεδο της αντεπανάστασης, που εκφραζόταν από το φασισμό. Έτσι, γινόταν λόγος για «βενιζελοφασίστες», «σοσιαλφασίστες», «αγροτοφασίστες», «αρχειοφασίστες», «τροτσκοφασίστες».

Όσο κι αν πρόκειται, στις περισσότερες περιπτώσεις, για λανθασμένη εκτίμηση, δεν θα πρέπει να υποτιμηθεί η ίδια η εμπειρία των κομμουνιστών εκείνων των χρόνων. Οι μικρές δυνάμεις της ελληνικής σοσιαλδημοκρατίας είχαν συμπαραταχθεί ανοιχτά με τους συντηρητικούς εργατοπατέρες για την αποβολή των κομμουνιστών από τη ΓΣΕΕ. Βασικοί εκπρόσωποι του βενιζελικού χώρου (Ν. Πλαστήρας, Στ. Γονατάς, Γ. Κονδύλης, αλλά και ο ίδιος ο Ελ. Βενιζέλος), που δεν έκρυβαν το θαυμασμό τους για το φασιστικό καθεστώς της Ιταλίας, συχνά τοποθετούνται υπέρ ενός καθεστώτος έκτακτης ανάγκης, ενώ στα 1933 και 1935 προχωρούν και σε στρατιωτικά κινήματα. Άλλωστε, βενιζελικός ήταν και ο Θεόδωρος Πάγκαλος που επέβαλε τη δικτατορία του 1925-26.

Εκφραστής δυναμικών μερίδων του ελληνικού κεφαλαίου, αν και στις γραμμές του συνυπήρχαν και μειοψηφικές φιλολαϊκές μεταρρυθμιστικές τάσεις, ο βενιζελισμός ήταν «δημοκρατικός», με την έννοια της αντίθεσης στη βασιλεία. Ο αντικομμουνισμός και η καταστολή αποτελούσαν βασικό στοιχείο της ιδεολογίας και της πολιτικής του. Ακόμα και η περιβόητη φασιστική οργάνωση της εποχής, η ΕΕΕ, συνδεόταν με βενιζελικούς κύκλους.

Οι κομμουνιστές έπαιρναν υπόψη τους ότι ηγέτες των «αγροτοσοσιαλιστών» (Ι. Σοφιανόπουλος κ.ά.) τάσσονταν ανοιχτά υπέρ ενός φασιστικού καθεστώτος συντεχνιακού τύπου και ότι οι αρχειομαρξιστικές «ομάδες περιφρούρησης» είχαν ως πρώτιστο καθήκον τις αιματηρές επιθέσεις ενάντια στα κομματικά μέλη.

Η οξύτατη φραξιονιστική αντιπαλότητα είχε διαλυτικές συνέπειες για το κόμμα, σε μια περίοδο που η ελληνική οικονομία έμπαινε σε βαθιά κρίση, ως συνέπεια της διεθνούς κρίσης, και οι εργαζόμενοι βρίσκονταν σε αδιέξοδο. Ουσιαστικά, επρόκειτο για την αδυναμία υλοποίησης της νέας κατεύθυνσης της ΚΔ, καθώς η απόγνωση των εργαζομένων από τις συνέπειες της κρίσης δεν οδηγούσε αυτόματα σε αγώνες με αντικαπιταλιστικό προσανατολισμό. Η επέμβαση της Κ.Δ., στα τέλη του 1931, με την τοποθέτηση νέας ηγεσίας με επικεφαλής τον Νίκο Ζαχαριάδη, συνέβαλε καθοριστικά στην κομματική ανασυγκρότηση. Το ΚΚΕ προσανατολίστηκε στην ενασχόληση με τα καθημερινά ζητήματα των εργαζομένων, εγκαταλείποντας σιωπηρά τα συνθήματα της άμεσης κατάκτησης της εξουσίας, χωρίς να αποσιωπά τον αντικαπιταλιστικό προσανατολισμό.

Τα θετικά αποτελέσματα φάνηκαν πολύ γρήγορα. Μεταξύ 1932 και 1934 οι απεργοί αυξάνονται από 80.000 σε 180.000. Παράλληλα, πραγματοποιούνται μαχητικές κινητοποιήσεις των αγροτών και των μικροϊδιοκτητικών στρωμάτων των πόλεων, ενώ για πρώτη φορά κάνει την εμφάνισή του ένα μαζικό φοιτητικό κίνημα.

Καθώς το εργατικό εισόδημα συρρικνώνεται και η ανεργία παίρνει εφιαλτικές διαστάσεις, ανακαλύπτονται νέες μορφές μαζικής οργάνωσης, κατά συνοικίες, στις οποίες συμμετέχουν εργαζόμενοι, άνεργοι, νοικοκυρές. Διεκδικώντας και κατακτώντας επιδόματα και συσσίτια, διαμορφώνοντας σχέσεις αλληλεγγύης και συνείδηση ταξικής και παλλαϊκής ενότητας.

Το ΚΚΕ αυξάνει τα μέλη του, από 1.800 το 1931, σε περισσότερα από 15.000 το 1935. Στις εκλογές του Σεπτεμβρίου 1932 παίρνει το 5% των ψήφων και εισέρχεται και πάλι στη Βουλή. Και όλα αυτά, σε συνθήκες άγριων διώξεων, φυλακίσεων, δολοφονικών επιθέσεων της αστυνομίας με δεκάδες νεκρούς, κρατικής τρομοκρατίας πρωτόγνωρης για τα μέχρι τότε ελληνικά δεδομένα.

Αντιφασιστική ενότητα και Λαϊκό Μέτωπο

Τον Ιανουάριο του 1934, η 6η Ολομέλεια της Κ.Ε. του ΚΚΕ, ακολουθώντας τις υποδείξεις της Κ.Δ., εισάγει τη στρατηγική των σταδίων περάσματος στο σοσιαλισμό, με πρώτο αυτό της αστικοδημοκρατικής επανάστασης.

Πρόκειται για μοιραία απόφαση, που θα την πληρώσει το ελληνικό εργατικό και λαϊκό κίνημα τα αμέσως επόμενα χρόνια και ιδιαίτερα κατά την επόμενη δεκαετία, όταν το ΚΚΕ και το ΕΑΜ αδυνατούν να δουν τη διαλεκτική ενότητα μεταξύ εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα, δημοκρατικής διεξόδου και σοσιαλιστικής προοπτικής επιμένοντας στην ολέθρια στρατηγική των σταδίων.

Την ίδια χρονιά, το ΚΚΕ προσανατολίζεται στη συγκρότηση αντιφασιστικού μετώπου με άλλες αριστερές δυνάμεις, και τον επόμενο, το 1935, υιοθετεί την πολιτική του Λαϊκού Μετώπου.

Μετά την πραξικοπηματική παλινόρθωση της βασιλείας, το 1935, ο κίνδυνος επιβολής δικτατορικού καθεστώτος προερχόταν από το χώρο του αντιβενιζελισμού. Η προσπάθεια του ΚΚΕ για συνεργασία με τους βενιζελικούς, για την υπεράσπιση των δημοκρατικών κοινοβουλευτικών θεσμών, γίνεται σε βάρος της ανεξαρτησίας του εργατικού και λαϊκού κινήματος.

Οι συνέπειες φάνηκαν με την κατάληξη της μεγάλης εργατικής εξέγερσης της Θεσσαλονίκης, τον Μάιο 1936, την οποία το κόμμα δεν μπόρεσε να αξιοποιήσει με την πανελλαδική επέκτασή της. Αν όχι για την επιδίωξη σοσιαλιστικής διεξόδου, τουλάχιστον για την ανατροπή της κυβέρνησης Μεταξά, την κατάργηση του αντικομμουνιστικού κατασταλτικού θεσμικού πλαισίου, την κατοχύρωση των λαϊκών δημοκρατικών δικαιωμάτων και ελευθεριών.

Μια τέτοια κατεύθυνση θα μπορούσε να δώσει ώθηση για περαιτέρω κατακτήσεις, καθώς πρωταγωνιστής των εξελίξεων θα ήταν το ίδιο το εργατικό και λαϊκό κίνημα. Αν, μέχρι πριν λίγα χρόνια, το ΚΚΕ καλούσε σε εξέγερση ένα λαό που δεν έδειχνε διατεθειμένος να την πραγματοποιήσει, στα 1936 περιόριζε τη δυναμική μιας εξέγερσης που ήδη πραγματοποιούνταν. Στη γωνιά του δρόμου καιροφυλακτούσαν οι δυνάμεις που επέβαλαν τη δικτατορία της 4ης Αυγούστου.

Δυο πρόσθετες παρατηρήσεις: Οι κομμουνιστές υπήρξαν, αναμφίβολα, οι πλέον συνεπείς υπερασπιστές της δημοκρατίας, απέναντι στον κίνδυνο του φασισμού, πληρώνοντας ακριβό τίμημα. Πρωτοστατώντας στην ανάπτυξη του γιγάντιου εργατικού κινήματος της περιόδου 1932-36, μπόρεσαν να δουν και τη σημασία της συμμαχίας της εργατικής τάξης με τα άλλα καταπιεζόμενα λαϊκά στρώματα. Δημιουργώντας τις προϋποθέσεις που τους επέτρεψαν να πρωταγωνιστήσουν, λίγα χρόνια αργότερα, στο παλλαϊκό κίνημα της Αντίστασης.

Από την άλλη, η περίοδος που εξετάζουμε είναι χαρακτηριστική της αδυναμίας ενός μαρξισμού, με κυρίαρχη την οικονομίστικη παρέκκλιση, να διαφωτίσει την πολιτική πρακτική. Μια αντίληψη που θέλει τον καπιταλισμό να καταρρέει κάτω από τα αδιέξοδα των κρίσεών του και βλέπει την εργατική εξέγερση ως αυτόματη αντίδραση στις συνέπειες αυτών των κρίσεων. Όπως και μια αντίληψη, αδιάσπαστα δεμένη με την πρώτη, που θέλει τη σοσιαλιστική επανάσταση να προκύπτει ως αποτέλεσμα κατάλληλων προϋποθέσεων οικονομικής ανάπτυξης.

Και στη μια και στην άλλη περίπτωση, αυτό που δεν λαμβάνεται υπόψη είναι η λενινιστική έννοια της συγκυρίας, που δεν περιορίζεται σε αναλύσεις του οικονομικού στοιχείου της κοινωνικής δομής, αλλά προτάσσει το πολιτικό, το οποίο συμπυκνώνει το σύνολο των κοινωνικών αντιθέσεων. Βάζοντας, για να θυμηθούμε τον Μάο, την πολιτική στο τιμόνι.

Βασική βιβλιογραφία:

Αλεξάτος Γιώργος, Η εργατική τάξη στην Ελλάδα. Από την πρώτη συγκρότηση στους ταξικούς αγώνες του Μεσοπολέμου, Ρωγμή (1997)

Ελεφάντης Άγγελος, Η επαγγελία της αδύνατης επανάστασης. ΚΚΕ και αστισμός στο μεσοπόλεμου, Ολκός, (1976)

Ζαχαριάδης Νίκος, Θέσεις για την ιστορία του ΚΚΕ Κ.Ε. του ΚΚΕ (1945)

Ζέβγος Γιάννης, Γιατί η επανάσταση στην Ελλάδα θα είναι αστικοδημοκρατική, ΚΟΜΕΠ (1934)

Κ.Ε. του ΚΚΕ, Επίσημα κείμενα, τ. γ΄ και δ΄, Σύγχρονη Εποχή (1981)

Λιβιεράτος Δημήτρης, Κοινωνικοί αγώνες στην Ελλάδα (1927-31) και (1932-36), Κομμούνα 1987, Εναλλακτικές Εκδόσεις (1994)

Μάξιμος Σεραφείμ, Κοινοβούλιο ή δικτατορία; Στοχαστής (1975)

Νούτσος Παναγιώτης, Η σοσιαλιστική σκέψη στην Ελλάδα, τ. γ΄, Γνώση (1992)

Πουλιόπουλος Παντελής, Δημοκρατική ή σοσιαλιστική επανάσταση στην Ελλάδα; Νέοι Στόχοι (1962)

Νίκος Πουλαντζάς, Φασισμός και δικτατορία. Η Τρίτη Διεθνής αντιμέτωπη στον φασισμό, Θεμέλιο

Ρήγος Άλκης, Η Β΄ Ελληνική Δημοκρατία 1924-1935, Θεμέλιο (1992)