Η καθοριστική σημασία της ταξικής πάλης

συνέντευξη του Γιώργου Αλεξάτου

Βάλιας Σεμερτζίδης, Μπετατζήδες, 1960, μονοτυπία

Το Ιστορικό λεξικό του ελληνικού εργατικού κινήματος του Γιώργου Αλεξάτου, που κυκλοφόρησε πρόσφατα σε συμπληρωμένη έκδοση, αποτελεί μια μοναδική συναγωγή στοιχείων για το ελληνικό εργατικό και αριστερό κείμενο. Στα 1.400 λήμματά του καλύπτει μια ευρεία γκάμα: συνδικαλιστικές οργανώσεις και κοινωνικά κινήματα, κόμματα και οργανώσεις, βιογραφικά στοιχεία στελεχών, διανοούμενων και καλλιτεχνών, έντυπα, σημαντικά ιστορικά γεγονότα, ιδεολογικοπολιτικοί όροι. Και έχει ιδιαίτερη αξία ότι γράφτηκε από έναν «αυτοδίδακτο» ιστορικό, ο οποίος με την ευρυμάθεια, την επιμονή και τη συστηματικότητά του βάζει τα γυαλιά σε πολλούς επαγγελματίες.

Αντί άλλου σχολίου, κλείνουμε με τους στίχους του Άρη Αλεξάνδρου που ο συγγραφέας προτάσσει ως μότο: «Όπως αργεί τ’ ατσάλι να γίνει κοφτερό και χρήσιμο μαχαίρι/ έτσι αργούν κι οι λέξεις ν’ ακονιστούν σε λόγο. / Στο μεταξύ / όσο δουλεύεις στον τροχό / πρόσεχε μην παρασυρθείς / μην ξιπαστείς / απ’ τη λαμπρή αλληλουχία των σπινθήρων. /Σκοπός σου εσένα το μαχαίρι». («Το μαχαίρι», από τη συλλογή Ευθύτης οδών, 1959).

Στρ. Μπ.

 Παρουσίαση του «Λεξικού» του Γ. Αλεξάτου την Παρασκευή

Το Στέκι Μεταναστών παρουσιάζει το «Ιστορικό λεξικό του ελληνικού εργατικού κινήματος» του Γιώργου Αλεξάτου. Θα μιλήσουν ο Νίκος Γιαννόπουλος (Δίκτυο για τα Κοινωνικά και Πολιτικά Δικαιώματα), ο Θοδωρής Δρίτσας (βουλευτής ΣΥΡΙΖΑ Α΄ Πειραιά), η Όλγα Καρυώτη (πολιτικός επιστήμονας) και ο συγγραφέας Γιώργος Αλεξάτος. Η παρουσίαση θα γίνει την Παρασκευή 17 Μαΐου στις 8 μ.μ. στο «Κηπάκι της Τσαμαδού» (σε περίπτωση κακοκαιρίας η εκδήλωση θα γίνει στην Κατάληψη της Τσαμαδού 15).

Διαδηλωση δημοσίων υπαλλήλων, Αθήνα 1927.

Ο συγγραφέας του «Ιστορικού λεξικού του ελληνικού εργατικού κινήματος» Γιώργος Αλεξάτος μιλάει για το έργο του, τις ιστορικές και πολιτικές διαδρομές του κινήματος

  Πώς προέκυψε η ιδέα του «Λεξικού», ποιο ήταν το έναυσμα;

 Σε κάποιο σημείο του έργου του Η σοσιαλιστική σκέψη στην Ελλάδα, ο Παναγιώτης Νούτσος αναφερόταν στην ανάγκη να υπάρξει ένα τέτοιο λεξικό. Ήταν μέσα της δεκαετίας του 1990 και δούλευα το πρώτο μου βιβλίο, για την ιστορία της ελληνικής εργατικής τάξης. Αντιμέτωπος με το χάος των διάσπαρτων και αταξινόμητων πληροφοριών, όπως και με το εντυπωσιακό πλήθος των αδιασταύρωτων και αμφισβητούμενων στοιχείων που, εντούτοις, πολύ συχνά προβάλλονται –και όχι πάντα από άγνοια– σαν ιστορικά έγκυρα, σκέφτηκα πως η ιδέα αυτή ήταν αναγκαίο να υλοποιηθεί.

  Μίλησέ μας για το πώς συγκέντρωσες τα στοιχεία και γενικότερα για τον τρόπο που δούλεψες.

Ήδη είχε συγκεντρωθεί ένα μεγάλης έκτασης υλικό κατά την περίοδο που δούλευα το βιβλίο για την εργατική τάξη, που συμπληρωνόταν στη συνέχεια. Για πολλά χρόνια έγινα μόνιμος θαμώνας δημοσίων βιβλιοθηκών, αναζητώντας έντυπα κάθε είδους, μίλησα με ανθρώπους που συμμετείχαν σε κινήματα, κόμματα και οργανώσεις, κατέγραφα, διασταύρωνα και έθετα και πάλι στους ίδιους ή και σε όποιον ήξερα πως θα μπορούσε να έχει γνώση του αντικειμένου, τα στοιχεία που συγκέντρωνα.

Είχες κάποια έργα ως πρότυπα και κάποιους ανθρώπους που σε βοήθησαν στην όλη διαδικασία;

 Δεν είχα υπόψη μου ανάλογη δουλειά σε κάποια άλλη χώρα, με εξαίρεση κάποια λεξικά με βιογραφίες στελεχών του κινήματος που εκδόθηκαν τη δεκαετία του 1960 σε ευρωπαϊκές χώρες. Έτσι, κινήθηκα με έναν δικό μου σχεδιασμό, απευθυνόμενος σε ανθρώπους που θα μπορούσαν να συμμετάσχουν σε μια ομάδα εργασίας. Δυστυχώς, κάποιοι είχαν ήδη άλλες προτεραιότητες, άλλοι δεν πίστεψαν πως μπορεί να βγει σε πέρας μια τέτοια δουλειά, ενώ μια τρίτη κατηγορία επιβεβαίωσε την αδιάρρηκτη σχέση μας, ως λαού, με την αναβλητικότητα.

 Σε όλη αυτή την πολύχρονη διαδικασία τι ήταν εκείνο που έμαθες; Τι καινούργιο έμαθες, αλλά και πώς άλλαξε, αν άλλαξε, η αντίληψή σου για το εργατικό και αριστερό κίνημα;

 Στην πραγματικότητα, η δουλειά αυτή αποτελεί μέρος της συνολικότερης ενασχόλησής μου με την ιστορία του εργατικού μας κινήματος, από το 1991. Τότε που βρεθήκαμε μπροστά σε μια ολομέτωπη ιδεολογική επίθεση: τέλος της Ιστορίας, τέλος των ιδεολογιών, τέλος της εργασίας, άρα και της εργατικής τάξης.

Ξεκίνησα με μια υπόθεση εργασίας, βασισμένη στη θέση του Αλτουσέρ, του Πουλαντζά και άλλων μαρξιστών θεωρητικών, για τον καθοριστικό ρόλο της ταξικής πάλης σε όλα τα πεδία της οικονομικής, κοινωνικής, πολιτικής, πολιτιστικής και πολιτισμικής ζωής, επικεντρώνοντας στο ότι και η ίδια η συγκρότηση των κοινωνικών τάξεων αποτελεί διαδικασία ταυτόσημη με την ταξική πάλη. Ο πειρασμός ήταν ακόμα μεγαλύτερος, καθώς είναι κυρίαρχες και στην Αριστερά οι απόψεις που υποβαθμίζουν την παρουσία της εργατικής τάξης στον ελληνικό κοινωνικό σχηματισμό.

Μπορώ να πω πως η μελέτη της ιστορίας της εργατικής τάξης και του εργατικού κινήματος στην Ελλάδα επιβεβαιώνει τον καθοριστικό ρόλο της ταξικής πάλης, αν και όχι με τον τρόπο που αυτή γίνεται αντιληπτή μέσα από το σχήμα «τάξη καθεαυτή — τάξη για τον εαυτό της». Διαπιστώνουμε ότι η πάλη των τάξεων διεξαγόταν σχεδόν καθ’ όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα από τον κόσμο της απλής εμπορευματικής παραγωγής, με αυθόρμητες μορφές αντίστασης στην προοπτική της προλεταριοποίησής του. Η αντίσταση αυτή συνέβαλε στην απροθυμία του κεφαλαίου να επενδύσει στη βιομηχανία και στην καθυστερημένη εμφάνιση μιας μαζικής εργατικής τάξης, κατά συνέπεια και του εργατικού κινήματος.

Παρ’ όλ’ αυτά, η χρονική καθυστέρηση της συγκρότησής του, η σύνθεση της εργατικής τάξης του τόπου μας, σχεδόν σε όλη την ιστορική της διαδρομή, κυρίως από εργάτες και εργάτριες πρώτης γενιάς, και η ανυπαρξία μεγάλων βιομηχανικών συγκεντρώσεων, δεν εμπόδισαν το ελληνικό εργατικό κίνημα να αναδειχθεί σε ένα από τα πιο δυναμικά εργατικά κινήματα: Μεσοπόλεμος, ΕΑΜ, ισχυρή παρουσία της Αριστεράς παρά την ήττα του ’49, προδικτατορικοί και μεταπολιτευτικοί αγώνες.

Διαψεύδεται, έτσι, η σχηματική και μηχανιστική εκείνη αντίληψη που συνδέει αυτόματα τη δυναμική του κινήματος με τη μαζικοποίηση και συγκεντροποίηση της εργατικής τάξης –και μάλιστα της βιομηχανικής– ως απόρροια του επιπέδου ανάπτυξης του καπιταλισμού στη μια ή την άλλη χώρα. Η μελέτη της ιστορίας του ελληνικού εργατικού κινήματος με βοήθησε καθοριστικά στη ρήξη με τις διάφορες εκδοχές του οικονομισμού, και στην αναγνώριση της ανάγκης να μελετάμε κάθε κοινωνικό σχηματισμό ως μοναδικό και ανεπανάληπτο.

  Το λεξικό λέγεται «Ιστορικό λεξικό του ελληνικού εργατικού κινήματος», αλλά μπορούμε να το χαρακτηρίσουμε και λεξικό του αριστερού κινήματος.

Εύλογη και πολύ συχνή η παρατήρηση. Πρόκειται για τη χρησιμοποίηση του όρου «εργατικό κίνημα» με δύο έννοιες. Με τη στενή έννοια, αναφερόμαστε στο εργατικό συνδικαλιστικό κίνημα. Με μια ευρύτερη έννοια, μιλάμε για το κίνημα που συγκροτείται από το σύνολο των κοινωνικών και πολιτικών δυνάμεων που σε σταθερή ή συγκυριακή βάση πολώνονται με το μέρος της εργατικής τάξης σε αντιπαράθεση με το κεφάλαιο. Μ’ αυτή την έννοια, το εργατικό κίνημα περιλαμβάνει και τις πολιτικές εκφράσεις, καθώς και τις όποιες άλλες μορφές ιδεολογικής και πολιτιστικής αντιπαλότητας στην καπιταλιστική κυριαρχία.

 Ποια πεδία θεωρείς κρίσιμο να ερευνηθούν επιστημονικά όσον αφορά το αριστερό και εργατικό κίνημα και ποια εκτιμάς ότι είναι τα βασικά κενά;

Δυστυχώς, τα κενά είναι τεράστια και δεν ευθύνονται μόνο οι ιστορικές μας περιπέτειες και οι πολύχρονες διώξεις. Κάποιες αξιόλογες προσπάθειες τις τελευταίες δεκαετίες δύσκολα μπορούν να τα καλύψουν, κι έτσι έχουμε πολλή δουλειά μπροστά μας.

Λείπει μια ιστορία του συνδικαλιστικού μας κινήματος, ενώ αναγκαία είναι και η μελέτη της εργατικής και λαϊκής ιδεολογίας, όπως εκφράζεται στην ίδια την καθημερινότητα της ζωής των εργαζομένων στην Ελλάδα. Μας λείπει μια δουλειά στην κατεύθυνση που υποδείκνυε ο Γκράμσι.

Συγκεντρώνοντας στοιχεία για την ιστορία της εργατικής τάξης της μετεμφυλιακής περιόδου, διαπίστωσα πόσο ενδιαφέρουσα ήταν η ιδεολογική της συμπεριφορά, όπως εκφραζόταν και μέσα από το λαϊκό τραγούδι της εποχής. Τελικά, ήταν τόσο ενδιαφέρον το θέμα ώστε προέκυψε αυτοτελές έργο, Το τραγούδι των ηττημένων. Το πεδίο του εργατικού και λαϊκού πολιτισμού είναι τεράστιο και σχετίζεται άμεσα με το ζήτημα των όρων συγκρότησης της ιδεολογικής αντι-ηγεμονίας.

  Ποιον ρόλο θεωρείς ότι παίζει η μελέτη της ιστορίας του κινήματος για το κίνημα σήμερα; Με άλλα λόγια, τι αξία έχει για έναν αγωνιστή η ενασχόληση με την Ιστορία;

 Υποστηρίζω, σε αντίθεση με αρκετούς, την άποψη πως η Ιστορία μπορεί να μας διδάξει, αν και θα ήταν ανόητο να νομίζουμε ότι θα μας μάθει πώς να συμπεριφερόμαστε σε ενδεχόμενη επανάληψη ιστορικών γεγονότων: κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει ποτέ.

Από την Ιστορία μπορούμε να αντλήσουμε στοιχεία χρήσιμα για την κατανόηση των όρων διαμόρφωσης της πραγματικότητας την οποία ζούμε σήμερα. Μπορεί, επίσης, να αποτελέσει πηγή έμπνευσης. Μέσα από την Ιστορία μαθαίνουμε πώς έδρασαν το κίνημά μας και οι αγωνιστές του σε καταστάσεις συχνά απείρως δυσκολότερες από τη σημερινή. Αξίζει να δούμε πώς τις αντιμετώπισαν.

Και από τα λάθη του παρελθόντος μπορούμε να διδαχτούμε. Για να δούμε, π.χ., πού μπορούν να οδηγήσουν βεβαιότητες που δεν αντέχουν στη δοκιμασία της ζωής. Τις έχουμε πληρώσει πολύ ακριβά στο παρελθόν. Όπως έχουμε πληρώσει και τάσεις αποσύνδεσης των θεωρητικών μας κατακτήσεων από την πολιτική μας πρακτική. Οπορτουνισμό τη λέγαμε παλιά αυτή τη λογική τού «Ωχ, καημένε… Η δουλίτσα να γίνεται!»…

 Τελειώνω με μια καθαυτό πολιτική ερώτηση. Πώς θα συνόψιζες με λίγα λόγια την κατάσταση του ελληνικού εργατικού και συνδικαλιστικού κινήματος σήμερα; Ποιες θεωρείς βασικές αδυναμίες και προτερήματα, ποιες προοπτικές βλέπεις;

 Η Ελλάδα προκάλεσε το διεθνές ενδιαφέρον με την αντίσταση του λαού μας στην πολιτική που εφαρμόζεται από το 2010, με αποκορύφωμα το μεγαλειώδες κίνημα των πλατειών. Η αντίσταση αυτή έριξε δύο κυβερνήσεις και υποχρέωσε σε εκλογές, στις οποίες η Αριστερά είδε τα ποσοστά της, συνολικά, να εκτοξεύονται από το 12,5% του Οκτωβρίου 2009 στο 32% τον Ιούνιο του 2012. Έχει εξαιρετική σημασία η υπερψήφιση της Αριστεράς από τον κόσμο της μισθωτής εργασίας, τους άνεργους, τη νεολαία.

Εντούτοις, ούτε η αντίσταση ούτε η μαζική στροφή προς τ’ αριστερά συνοδεύεται από ξεπέρασμα της πολύχρονης κρίσης του συνδικαλιστικού κινήματος. Η διάλυση και συρρίκνωση κλάδων, και κατά συνέπεια και των συνδικαλιστικών τους φορέων, η εμφάνιση άλλων χωρίς προηγούμενο συνδικαλιστικής εμπειρίας, η επέκταση νέων μορφών ελαστικής απασχόλησης και η εκτεταμένη ανεργία, ως αποτελέσματα μιας σειράς ηττών και υποχωρήσεων ενός κινήματος κυριαρχούμενου από τη συνδικαλιστική γραφειοκρατία, καθιστούν εξαιρετικά δύσκολη την ανασύνταξη.

Νομίζω ότι, παράλληλα με τις παραδοσιακές, χρειάζεται η αναζήτηση και νέων μορφών οργάνωσης και αγώνα απασχολουμένων και ανέργων, ενδεχομένως σε επίπεδο συνοικίας, αλλά και ενίσχυση των δικτύων κοινωνικής αλληλεγγύης και αντίστασης, που μπορούν να συμβάλουν στην αναγέννηση της εμπιστοσύνης στη συλλογική δράση.

Έχω την πεποίθηση πως ένας λαός που θα αποφασίσει να απομακρύνει από την κυβερνητική εξουσία τις δυνάμεις της κοινωνικής καταστροφής, θα είναι επίσης αποφασισμένος να στηρίξει ή και να επιβάλει ρήξεις που θα διαμορφώσουν μια εντελώς νέα κατάσταση στον τόπο μας. Σε τέτοιες ιστορικές στιγμές, τα μαζικά κινήματα ανακαλύπτουν και τις μορφές αυτοοργάνωσής τους. ν

Τη συνέντευξη πήρε ο Στρατής Μπουρνάζος