Νίκος Καρράς
«Το ελληνικό '68»
Συνέντευξη στο περιοδικό «Σχολιαστής», τχ. 60 [5.2.1988] και 61 [19.2.1988]
Το 1968, η χρονιά των εξεγέρσεων, της αμφισβήτησης και της ελπίδας βρήκε την Ελλάδα στην πιο σκληρή περίοδο της δικτατορίας. Το «ελληνικό '68» σημαδεύτηκε από το σχίσμα του Κομμουνιστικού Κόμματος κατά τη «12η Ολομέλεια» της Κεντρικής Επιτροπής. Παρουσιάζουμε σήμερα μια μαρτυρία που μπορεί να χαρακτηριστεί ντοκουμέντο. Όχι μόνο επειδή ο Νίκος Καρράς ήταν ένας από τους πρωταγωνιστές εκείνης της πολιτικής σύγκρουσης. Αλλά και γιατί η προσωπική του πορεία συμβολίζει ολόκληρη τη διαδρομή του πολιτικού φορέα της κομμουνιστικής ανανέωσης από την περίοδο της διάσπασης μέχρι τη «στροφή της στροφής» και την ισχυροποίηση της άλλης πτέρυγας του ΚΚΕ. Ο Νίκος Καρράς, μέλος του Γραφείου Εσωτερικού του ΚΚΕ και αναπληρωτής γραμματέας μετά τη σύλληψη του Μπάμπη Δρακόπουλου (Οκτώβριος 1971), παραιτήθηκε το 1973 διαφωνώντας με τις «Διαδικασίες» ανάδειξης νέας ηγεσίας που οργάνωναν τα στελέχη τον κόμματος στην Ελλάδα. Για πρώτη φορά καταθέτει σήμερα τη μαρτυρία του για όλη αυτή τη σημαντική ιστορική περίοδο. Το κείμενο που δημοσιεύουμε είναι απόσπασμα από μια πολύωρη συζήτηση που καταγράφηκε ολόκληρη και πρόκειται να εκδοθεί σε βιβλίο. Η τελική ευθύνη για τις περικοπές και τη διατύπωση βαραίνει το «Σχολιαστή».
Νίκος ΚΑΡΡΑΣ: Πριν απαντήσω στις ερωτήσεις σας, θα 'θελα να πω δυο λόγια για τον τρόπο με τον οποίο θα πρέπει κατά τη γνώμη μου να αντιμετωπίσουμε εκείνα τα γεγονότα και όσα επακολούθησαν 20 χρόνια μετά.
Σήμερα έχουμε τη δυνατότητα να κάνουμε μια ανάλυση των συγκεκριμένων περιστατικών, από την ευρύτερή τους διάσταση. Γιατί αυτά εντάσσονται στη λογική μια ευρύτερης στροφής που ωρίμαζε και στο επαναστατικό κίνημα της χώρας μας για την έξοδο από τα αδιέξοδα της προηγούμενης φάσης. Και δεν αποτελούν «ηρωική πρωτοβουλία» ορισμένων στελεχών, όπως επιμένουν να γράφουν ορισμένοι που δεν κατανόησαν και δε συμπεριφέρθηκαν σαν ηγέτες του κινήματος αλλαγής στο κομμουνιστικό κίνημα, αλλά σαν ηγέτες μιας «αίρεσης». Αλλά περί αυτών θα μιλήσουμε παρακάτω...
...Σε μια προσωπική μαρτυρία που καλούμαι να καταθέσω, αντιλαμβάνομαι ότι ενδιαφέρουν τα συγκεκριμένα περιστατικά. Και αναγκαστικά είναι δυνατόν στη συζήτηση να αναφερθούν ονόματα στελεχών με πολύχρονη σεβαστή προσφορά και θυσίες στο κίνημα. Συμφωνούμε ότι η αναφορά αυτή θα γίνεται πάντα σε συνάρτηση με τις τάσεις και αντιλήψεις που εμφανίζονται σε τούτη ή εκείνη τη στιγμή της εξέλιξης και όχι το αντίστροφο. Παρότι η «μύτη της Κλεοπάτρας» παίζει σημαντικό ρόλο, όταν κρίνονται ζητήματα σε «μικρούς αριθμούς», όπως συμβαίνει συχνά σε συνθήκες παρανομίας...
...Το ’68 λοιπόν μας βρήκε στην παρανομία. Ήταν ένας χρόνος, περίπου, που είχε γίνει η δικτατορία και μόλις είχαμε αρχίσει ν' ανασυγκροτούμε τις οργανώσεις της αντίστασης και του κόμματος, ξεπερνώντας τον πρώτο αιφνιδιασμό. Το γραφείο του εσωτερικού, τότε, ήταν τετραμελές. Συμμετείχαν ο Μπάμπης ο Δρακόπουλος, ο Αντώνης Μπριλλάκης, ο Φώκος Βέτας και εγώ. Κρατούσα, κυρίως, τις οργανώσεις της Αθήνας μαζί με τον Τάκη τον Μπενά. Αργότερα το γραφείο συμπληρώθηκε με πρωτοβουλία μας με τον Μίκη και τον Φιλίνη. Και μετά και με την Καίτη Ζεύγου και τον Ηλία Στάβερη στην πλατιά ολομέλεια, αρχές ‘69. Το γραφείο αυτό ήταν το διασωθέν από το προηγούμενο της Κ.Ε. που, ως γνωστόν, το διόριζε το Πολιτικό Γραφείο του Κόμματος. Μέλη του ήταν, επίσης, ο Χαρίλαος Φλωράκης και η Μίνα Γιάννου, οι οποίοι είχαν συλληφθεί. Θα μπορούσε κανείς να πει, σκαλίζοντας τη μύτη της Κλεοπάτρας, ότι αν είχαν γλιτώσει αυτοί και είχαμε πιαστεί εμείς, η εξέλιξη μπορεί να ήταν διαφορετική...
ΣΧΟΛΙΑΣΤΗΣ: Δηλαδή, μπορεί να μην είχε γίνει διάσπαση;
Νίκος ΚΑΡΡΑΣ: (γελώντας). Διάσπαση με την έννοια που ήθελε και επέβαλλε το διεθνές κέντρο της ορθοδοξίας θα είχε γίνει, αλλά διαφορετικά... Μην ξεχνάμε ότι μιλάμε για ένα ακατανίκητο ρεύμα...
ΣΧΟΛΙΑΣΤΗΣ: Τη διάσπαση την πληροφορηθήκατε στο εσωτερικό από την εκπομπή της «Φωνής της Αλήθειας» το πρωί της 17ης Φεβρουαρίου. Ποιες ήταν οι πρώτες σας αντιδράσεις;
Νίκος ΚΑΡΡΑΣ: Τότε κρυβόμασταν με τη γυναίκα μου σ' ένα άθλιο δωμάτιο. Μόλις άκουσα την είδηση, την ξυπνάω και της λέω; «Μαρία, επιτέλους! Το σπυρί έσπασε». «Τι έγινε;», με ρωτάει. «Ανατράπηκαν όλα. Αλλάζει η κατάσταση», της λέω εγώ. Εκείνη δεν ήταν τόσο αισιόδοξη. «Μη βιάζεσαι. Κάτσε να δούμε τι θα πει η Μόσχα στις 6.30...».
Πράγματι, στις 6.30 ακούσαμε το Σταθμό της Μόσχας, όπου ανακοινώθηκε η καταγγελία για τους «φραξιονιστές», «οπορτουνιστές», κ.λπ. Αργότερα είχα ραντεβού με τον Μπενά. Φοβόμουν άτι ο Μπριλλάκης με τον Δρακόπουλο θα δίσταζαν να πάρουν θέση. «Είσαι», του λέω, «να κάνουμε ένα κείμενο κι αν μεν το υπογράψουν οι άλλοι πάει καλά, διαφορετικά προχωράμε οι δυο μας». «Είμαι», μου απαντάει ο Τάκης. Γράψαμε, λοιπόν, ένα κείμενο και την επόμενη μέρα ξεκίνησα να πάω στο σπίτι που συναντιόμασταν κρυφά με τον Μπάμπη και τον Αντώνη κι όπου λόγω της σοβαρότητας της κατάστασης ήξερα πως θα τους συναντήσω σίγουρα. Μόλις έφτασα μου ανοίγει η Τούλα, η οποία ήταν όμως μόνη με τον Μπάμπη. Άρχισα να ψυλλιάζομαι ότι κάτι δεν πήγαινε καλά Χωρίς να βγάλω καν το παλτό μου, της λέω: «Δε θα κάτσω, αλλά έχουμε ετοιμάσει ένα κείμενο». «Κι εμείς», μου λέει εκείνη, «έχουμε γράψει ένα». Όρθιος, όπως ήμουν, το κοιτάω και το διαβάζω. «Άντε, ρε Μπάμπη», λέω, και τον αγκαλιάζω. Αυτό ήταν.
ΣΧΟΛΙΑΣΤΗΣ: Πώς αντιμετώπισαν το υπόλοιπα στελέχη στην Ελλάδα τη στάση σας;
Νίκος ΚΑΡΡΑΣ: Η συντριπτική πλειοψηφία των στελεχών και των μελών του κόμματος στην Ελλάδα τάχθηκε μαζί μας. Πολλοί, μάλιστα, θεωρούσαν συμβιβαστική τη στάση μας, επειδή εμείς τότε ζητούσαμε να ξαναγίνει η 12η Ολομέλεια, που ήταν άκυρη χωρίς τη συμμετοχή μας, για να αποφευχθεί η διάσπαση.
Λέγεται ότι ακόμη κι ο Χαρίλαος Φλωράκης αρχικά συμφώνησε στον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζαμε την κατάσταση. Ο Χαρίλαος ήταν κρατούμενος τότε στον Άγιο Παύλο. Μαζί του ήταν ο Σιγανός, ένας παλαίμαχος κομμουνιστής, που δεν ήταν μέλος της Κ.Ε., αλλά έχαιρε πάντα απεριόριστης εκτίμησης. Όπως έλεγε, λοιπόν, αργότερα ο Σιγανός, μόλις πληροφορήθηκε τα συμβάντα έκατσε και ενημέρωσε τον Φλωράκη λέγοντάς του ότι εμείς ζητάμε να ξαναγίνει η 12η Ολομέλεια. «Πολύ καλά έκαναν οι σύντροφοι», του απάντησε εκείνος. Συμφώνησαν, μάλιστα, να στείλουν οι δυο τους ένα κείμενο στον Κολιγιάννη, μήπως και μπορούσε να αποτραπεί η διάσπαση.
Την επόμενη μέρα έπαιρναν τον Φλωράκη για την εξορία. Του φωνάζει, λοιπόν, ο Σιγανός από μακριά, καθώς τον έβλεπε να φεύγει: «Χαρίλαε, κανόνισα τα συμβόλαια για το κτήμα της θείας». «Όχι, όχι», του απαντάει εκείνος. «Άκουσα το βράδυ το θείο και δεν υπογράφω τίποτα!». Ο Χαρίλαος είχε ακούσει το βράδυ το Σταθμό της Μόσχας και τα γύρισε. Γι' αυτό και λίγο πριν περάσει τα συρματοπλέγματα στην εξορία, σήκωσε το χέρια του, όπως λένε, και φώναξε: «Χαρίλαος Φλωράκης. Είμαι με τη 12η».
Είναι γνωστό, επίσης, ότι κι ο Αμπατιέλος στην αρχή ήταν με το μέρος μας. Την επαφή μαζί του την κρατούσε ο Δρακόπουλος. Είχαμε αποφασίσει, μάλιστα, μια και ήταν ένα εργατικό στέλεχος με διεθνές κύρος, να τον στείλουμε στο εξωτερικό για να εκπροσωπήσει το ΠΑΜ. Θα έφευγε, για λόγους προφύλαξης, ένα δεκαπενθήμερο πριν και μετά θ' ακολουθούσε ο Μπριλλάκης. Εγώ, όμως, δεν ήμουν σίγουρος για την τοποθέτησή του. Το βράδυ που θα του έδινε ο Δρακόπουλος το ραντεβού με τους Ιταλούς που θα τον έβγαζαν έξω, θυμάμαι ότι του είπα: «Μπάμπη, πρόσεξε. Συζήτησε μαζί του για να βεβαιωθείς». Την άλλη μέρα που βρεθήκαμε με τον Δρακόπουλο, κατάλαβα τι θα επακολουθούσε. «Εντάξει;» τον ρώτησα. «Εντάξει», μου απάντησε εκείνος. «Συγκινήθηκα, μάλιστα, όταν αποχαιρετηθήκαμε, γιατί μου είπε: Σας θαυμάζω. Είστε ήρωες. Βάζετε το κεφάλι σας στη λαιμητόμο». «Τι λες, ρε Μπάμπη», του λέω. «Αυτός, δηλαδή, δεν το βάζει;» Κατάλαβα. Πράγματι, μετά από λίγες μέρες ακούσαμε τον Αμπατιέλο να μιλάει από το σταθμό και να μας καταγγέλλει. Προφανώς δεν περίμενε, όπως είχαμε κανονίσει, να περάσει το δεκαπενθήμερο για να μπορέσουμε να βγάλουμε έξω και τον Μπριλλάκη...
ΣΧΟΛΙΑΣΤΗΣ: Η διάσπαση δεν έγινε βέβαιο εν αιθρία. Πώς μπορούμε να συνοψίσουμε το πολιτικό κλίμα της εποχής;
Νίκος ΚΑΡΡΑΣ: Η 21η Απριλίου έγινε αισθητή απ' τον κόσμο μας σαν μια σημαντική ήττα. Τα συμπτώματά της ήταν φανερά ακόμη και στην ψυχολογία των στελεχών. Υπήρξε μια διασάλευση της εμπιστοσύνης, όχι μόνο ως προς την ηγεσία, αλλά και στην ιδεολογία μας και στις δυνατότητες που είχαμε να επηρεάσουμε τις εξελίξεις.
...Έχει ενδιαφέρον για τις κατοπινές εξελίξεις να δούμε ότι πολλές φορές διαφωνούσαμε και μετά το ’67 με τις εκτιμήσεις του τότε Πολιτικού Γραφείου. Κάποτε συνεδριάσαμε οι τρεις μας –έλειπε ο Φώκος ο Βέτας, αλλά συμφώνησε αργότερα– να εκτιμήσουμε πώς φτάσαμε στη δικτατορία και ποιοι είχαν την ευθύνη για το ότι το κόμμα βρέθηκε ανέτοιμο να την αντιμετωπίσει. Σ' εκείνη τη συνεδρίαση, μια και συμφωνήσαμε στις εκτιμήσεις, κανονίσαμε ο Μπάμπης με τον Αντώνη να τις συνοψίσουν και να τις στείλουν έξω. Θυμάμαι ότι τους έβαλα ένα θέμα που αφορούσε τη διατύπωση του κειμένου. Τους είπα: προσέξτε να φαίνεται καθαρά ότι, εάν εμείς για τα λάθη που κάναμε θέλουμε κρέμασμα, το Πολιτικό Γραφείο χρειάζεται παλούκωμα!
ΣΧΟΛΙΑΣΤΗΣ: Ποιοι είχαν την ευθύνη για την ετοιμότητα του κομματικού μηχανισμού;
Νίκος ΚΑΡΡΑΣ: Από άποψη οργανωτική το Πολιτικό Γραφείο κρατούσε την ευθύνη για τον παράνομο μηχανισμό. Τον κρατούσε σε στεγανά, τόσο καθοδηγητικά όσο και οργανωτικά.
Εδώ χρειάζεται μια διευκρίνιση. Πρέπει να ξέρετε ότι αυτά τα θέματα είχαν σχέση με τη νομιμότητα της ΕΔΑ, και το να δουλεύει κάποιος για τον παράνομο μηχανισμό έθετε σε κίνδυνο αυτή τη νομιμότητα. Πάντως, ολόκληρο το οργανωτικό ζήτημα είχε εμπλακεί με το περίφημο εκείνο θέμα που είχε τεθεί δυο χρόνια πριν και αφορούσε το αν η ΕΔΑ θα μετεξελιχθεί σε Κ.Κ. ή αν θα δουλεύουμε μέσα στους κόλπους της με φράξιες κ.λπ., πράγμα που τελικά και έγινε.
ΣΧΟΛΙΑΣΤΗΣ: Εσείς ποια άποψη είχατε;
Νίκος ΚΑΡΡΑΣ: Είχα διαφωνήσει μαζί με τον Λιναρδάτο, που ήταν τότε αναπληρωματικό μέλος της Κ.Ε., και είχαμε κατηγορηθεί για ρεβιζιονιστές.
Αυτά τα λέω, επειδή η ευθύνη για την παράνομη δουλειά και την προετοιμασία των οργανώσεων ήταν μεν στην αρμοδιότητα του Γραφείου Εσωτερικού, το Πολιτικό Γραφείο, όμως, την είχε αναθέσει στη Μίνα Γιάννου και στον Νίκανδρο Κεπέση (αργότερα –στη θέση του– στον Φλωράκη), που δεν ήταν στη Γραμματεία της ΕΔΑ, όπως τα υπόλοιπα μέλη του Γραφείου. Δεδομένου, μάλιστα, ότι σε συνθήκες νομιμότητας το να ελέγξεις αυτή την κατάσταση ήταν κάπως δύσκολο –κάναμε μυστικές συναντήσεις, μιλούσαμε με το φόβο κοριών κ.λπ.– ουσιαστικά οι δυο τους είχαν αναλάβει ολόκληρο αυτό τον τομέα.
Είναι χαρακτηριστικό ότι μετά την 21η Απρίλη, όπου έκανα κάπου ένα εικοσαήμερο να βρω τον Δρακόπουλο, έλεγα στη γυναίκα μου ότι όλο το θέμα είναι να βρούμε την επαφή με τη Μίνα, μια και είχαμε στημένο παράνομο μηχανισμό για την περίπτωση της δικτατορίας. Όταν, λοιπόν, ξαναβρεθήκαμε για πρώτη φορά με τον Μπάμπη, κάπου στην παραλία, τον ρωτάω: «Τη βρήκες τη Μίνα;» «Τη βρήκα», μου λέει. «Επιτέλους», λέγω εγώ, «να ετοιμάσουμε κάτι». «Μπα», μου απαντάει, «αυτή δεν έχει τίποτα». «Τίποτα! Ούτε έναν πολύγραφο;» «Ούτε πολύγραφο, ούτε τίποτα άλλο!»
ΣΧΟΛΙΑΣΤΗΣ: Αυτές οι πρώτες διαφωνίες που αναφέρατε ήταν αποσπασματικές ή μπορούμε να μιλήσουμε ουσιαστικά για ύπαρξη δύο αντίπαλων γραμμών που είχαν διαμορφωθεί από πριν;
Νίκος ΚΑΡΡΑΣ: Αν εννοείτε δύο γραμμές με συγκροτημένη πολιτική κατεύθυνση και άποψη για το κόμμα, δεν μπορούμε να πούμε ότι υπήρχαν.
Και αυτό ήταν λογικό, αν λάβει κανείς υπόψη το εσωτερικό καθεστώς στο ΚΚΕ, όπου ο διάλογος με την ουσιαστική του έννοια καταστρέφεται και «ποινικοποιείται» από υπερβατικές δοξασίες και προκατασκευασμένες βεβαιότητες. Όμως μπορούμε να μιλάμε σίγουρα για μια τάση που αναπτυσσόταν για την αυτονόμηση του κόμματος και για την αποκατάσταση ενός ουσιαστικού διαλόγου με το ζωντανό κίνημα. Ήταν η συνειδητοποίηση προβλημάτων και αδιεξόδων που οδηγούσαν στο ελληνικά ‘68, στη στροφή του ελληνικού κινήματος όπως αυτή εκφράστηκε με τις διακηρύξεις της εποχής εκείνης... Όλα αυτά τα πρόδρομα φαινόμενα ήταν ανησυχητικά για τη λογική του ΚΚΕ. Και είναι ενδιαφέρον να περιγραφεί η αδυσώπητη εφαρμογή, επί χρόνια, της αρχής «το κόμμα εκκαθοριζόμενο δυναμώνει» που λειτουργούσε στη βάση της δογματικής περιχαράκωσης και εξοντωτικής αναμέτρησης...
...Σχετικά πρόσφατο παράδειγμα ήταν το 1964, η σύγκρουση στην 8η Ολομέλεια για το ζήτημα της σχέσης της ΕΔΑ με το Κόμμα. Έγινε τότε μια εσκεμμένη προσπάθεια να «εκκαθαριστεί» ο κομματικός μηχανισμός. Ενώ το Πολιτικό Γραφείο διατύπωσε επίσημα τις τρεις προοπτικές που υπήρχαν για την ΕΔΑ –μετεξέλιξη σε ΚΚ ή δημιουργία νέου κόμματος ή ένταση της πάλης για τη νομιμοποίηση του ΚΚΕ– το ίδιο κατήγγειλε όσους τάχθηκαν με τις άλλες δυο απόψεις κι όχι μ' αυτή που επικράτησε.
Θα μπορούσε να πει κανείς ότι ήταν μια παγίδα, με την έννοια ότι θα μπορούσε να εκκαθαριστεί ο μηχανισμός από τα στελέχη εκείνα που είχαν εκτεθεί υποστηρίζοντας «αντικομματικές» απόψεις.
Εκεί, σίγουρα, συγκρούστηκαν δύο απόψεις. Δεν εννοώ ότι ήταν δύο συγκροτημένες γραμμές, αλλά αναδείχθηκε ένα πρόβλημα στο οποίο δόθηκαν διαμετρικά αντίθετες απαντήσεις. Το ζήτημα ήταν αν το κόμμα είναι ένα τυπολατρικό φετίχ ή αν είναι το πραγματικό ενωμένο κίνημα.
ΣΧΟΛΙΑΣΤΗΣ: Οσοι συμπαραστάθηκαν τότε με την άποψη μετεξέλιξης της ΕΔΑ, αυτή την άποψη που καταγγέλθηκε, ήταν αυτοί που τάχθηκαν αργότερα και υπέρ της διάσπασης;
Νίκος ΚΑΡΡΑΣ: Όχι. Κι αυτό είναι ένα κρίσιμο θέμα. Για παράδειγμα, εγώ τότε που εξέφραζα αυτή την άποψη δεν κατάφερα να πείσω τα υπόλοιπα μέλη του Γραφείου Εσωτερικού που τάχθηκαν με την επίσημη γραμμή. Στην εφαρμογή, βέβαια, της απόφασης άρχισαν να γίνονται τα «νερά». Ο Δρακόπουλος και οι άλλοι έβλεπαν ότι η απόφαση ήταν αδύνατο να υλοποιηθεί, έτσι όπως τη φανταζόντουσαν. Έφτασα, μάλιστα, σε μια συνεδρίαση να τους… καταγγείλω για διαστρέβλωση της κομματικής γραμμής, θέλοντας να τους δείξω ότι ήταν ανεφάρμοστη. Ήταν μια γελοιότητα. Στην Επιτροπή της ΕΔΑ Βόλου τα 10 από τα 11 μέλη ήταν ταυτόχρονα και μέλη του κόμματος. Έπρεπε, λοιπόν, να συνεδριάζουν χωριστά οι 10 και μετά να ξανασυνεδριάζουν οι 11.
ΣΧΟΛΙΑΣΤΗΣ: Εκτός από αυτή την αντίθεση, υπήρξαν άλλα πρόδρομα φαινόμενα της ρήξης;
Νίκος ΚΑΡΡΑΣ: Υπήρξαν συγκρούσεις και στο καθαρά πολιτικό πεδίο. Να αναφέρω την πολιτική πλατφόρμα του Σταύρου Καρρά, μια ολοκληρωμένη πολιτική αντίληψη πενήντα σελίδων περί επαναστατικών μεταρρυθμίσεων, τις απόψεις που διατύπωσε ο Δημητρίου και καταγγέλθηκαν, αλλά και τη μόνιμη αντίθεση περί μεταφοράς του κέντρου βάρους στο εσωτερικό. Επιμένω ότι υπήρξαν συγκρούσεις στο πολιτικό πεδίο, επειδή λέχθηκε αργότερα ότι πριν από τη δικτατορία δεν εκφράστηκε διαφωνία στην πολιτική γραμμή του κόμματος που χάραζε το Πολιτικό Γραφείο.
Δεν ήταν, βέβαια, αυτές οι μοναδικές διαφωνίες. Είχαμε, για παράδειγμα, το περίφημο θέμα Ντάνιελ – Σινιάφσκι που δημιουργήθηκε το 1965. Η ΕΛΑ έβγαλε μια απόφαση με την οποία κατήγγειλε τις διώξεις αυτών των δύο Σοβιετικών συγγραφέων και υπερασπίστηκε την ελευθερία της έκφρασης.
Θα θυμίσω ακόμα τη διαφωνία με τη θέση της ΕΣΣΔ στο θέμα της Κύπρου, η οποία εκφράστηκε από την ηγεσία της ΕΔΑ, άσχετα αν τότε και το Πολιτικό Γραφείο έβγαλε μια ήπια ανακοίνωση και διαφωνούσε με τις απόψεις του Γκρομίκο. Υπήρξε το κίνημα των Λαμπράκηδων, απέναντι στο οποίο η ηγεσία του ΚΚΕ στεκόταν με δυσπιστία, για να το χειραγωγήσει... Υπήρξε το κίνημα στον πολιτιστικό χώρο με έκφραση την «Επιθεώρηση Τέχνης», η οποία δέχτηκε επανειλημμένα τα πυρά για ρεβιζιονισμό... κ.λπ.
Υπήρχαν, λοιπόν, πρόδρομα φαινόμενα, τα οποία πίεζαν και τους έξω να επιταχύνουν τις εξελίξεις για την εκκαθάριση του κόμματος. Ισχυρίζομαι ότι και να μην είχε γίνει η δικτατορία θα γινόταν η στροφή. Η 21η Απριλίου απλώς επιτάχυνε τη συνειδητοποίηση των προβλημάτων. Άλλωστε, η 10η Ολομέλεια το έδειξε καθαρά. Εκεί ο Κολιγιάννης κατήγγειλε τη φραξιονιστική δράση διαφορών στελεχών, θέτοντας σαν προτεραιότητα το θέμα της εκκαθάρισης του κόμματος έναντι της επαπειλούμενης δικτατορίας.
ΣΧΟΛΙΑΣΤΗΣ: Και τη δική σας δράση;
Νίκος ΚΑΡΡΑΣ: Στην εισήγησή του καταγγέλθηκαν ο Παρτσαλίδης, ο Δημητρίου, ο Σταύρος Καρράς, Τζεφρώνης, Βατουσιανός κ.λπ. και από την Ελλάδα ο σύντροφος Νικίδης, που δεν ήταν άλλος από εμένα. Τα μέλη της Κ.Ε. δε γνώριζαν ο ένας τον άλλο. Άλλοι ήταν στο εξωτερικό και άλλοι στο εσωτερικό, αλλά και όλοι όσοι ήμαστε εδώ δεν γνωριζόμαστε μεταξύ μας, μια και καθένα από τα μέλη του Γραφείου Εσωτερικού κρατούσε από πέντε περίπου μέλη της Κ.Ε.
Προς δόξαν λοιπόν της παρανομίας, στην εισήγησή του ο Κολιγιάννης ανέφερε και τον Νικίδη, λέγοντας ότι είναι μέλος του Γραφείου Εσωτερικού και έχει τις γνωστές ρεβιζιονιστικές απόψεις για μετεξέλιξη της ΕΔΑ. Θα μου πείτε, βέβαια, ποιο πρόβλημα υπήρχε με την παρανομία, αφού δε με γνώριζαν οι άλλοι. Ο Κολιγιάννης, όμως, πρόσθεσε ακόμη ένα στοιχείο για τον Νικίδη. Είπε ότι έγραψε το γνωστό άρθρο για τα στελέχη της νέας και της παλιάς γενιάς, το οποίο όμως είχε δημοσιευτεί στην «Ελληνική Αριστερά» με την υπογραφή Νίκος Καρράς!
Στη 10η Ολομέλεια όμως, μια και στην 9η ο Τζεφρώνης είχε θέσει θέμα απαρτίας, συμμετείχαν και 5 μέλη της Κ.Ε. από την Ελλάδα. Συνεδρίαζαν σε άλλο δωμάτιο και η επικοινωνία γινόταν με μαγνητόφωνα και μικρόφωνα. Αν θυμάμαι καλά, ήταν ο Δρακόπουλος, ο Μπριλλάκης, η Γιάννου, η Λούλα η Λογαρά και ο Γιάννης ο Παπαδημήτρης. Ακούν, λοιπόν, την εισήγηση του Κολιγιάννη, που μ' έβγαζε φραξιονιστή και ρεβιζιονιστή και επιφυλασσόταν στο δεύτερο μέρος της για τα πρακτικά μέτρα. Με κατηγορούσαν ότι έκανα φραξιονισμό στην Ελλάδα εναντίον του Πολιτικού Γραφείου, με την έννοια ότι διαφωνούσα πολιτικά, ιδεολογικά και οργανωτικά, επειδή τις σχετικές πληροφορίες τις έδινε προφανώς η Μίνα η Γιάννου. Μόλις τελείωσε η εισήγηση του Κολιγιάννη, ο Δρακόπουλος ετοίμασε ένα σημείωμα, όπου έγραφε ότι, αγαπητέ Κώστα, τις τοποθετήσεις μας θα τις ακούσετε αργότερα, αλλά τα στοιχεία σας για φραξιονισμό του συντρόφου Νικίδη είναι εσφαλμένα. Πώς να εκτεθεί η Μίνα; Έτσι τους έβαλε και το υπέγραψαν όλοι και το έστειλε στον Κολιγιάννη.
Μετά από τρεις μήνες που βγήκα έξω, πήγα και άκουσα τις μαγνητοταινίες. Σ' αυτές φαινόταν ότι ο Κολιγιάννης δέχτηκε σαν έγκυρο στοιχείο το σημείωμα. Άκουσα, μάλιστα, και τον Παρτσαλίδη να τον ρωτάει πριν απ’ τη δευτερολογία του, πώς με κατήγγειλε σαν φραξιονιστή, αφού ο ίδιος με είχε προτείνει για μέλος της Κ.Ε.
ΣΧΟΛΙΑΣΤΗΣ: Για ποιο λόγο σας είχε προτείνει ο Κολιγιάννης;
Νίκος ΚΑΡΡΑΣ: Ο Κολιγιάννης είχε έρθει το ’58 στην Ελλάδα. Εγώ μόλις είχα βγει από τη φυλακή και είχα μαζί του ένα παράνομο ραντεβού. Τον Κολιγιάννη, βέβαια, δεν τον γνώριζα και μου είχαν πει πως θα συναντήοω απλώς κάποιο μέλος του Πολιτικού Γραφείου. Βρεθήκαμε σ’ ένα σπίτι και είπαμε διάφορα. Του είπα ότι κατά τη γνώμη μου η ΕΔΑ είναι σοσιαλδημοκρατία και ότι μετά το 25% υποκλίνονται στα ποσοστά. Ο Κολιγιάννης φαίνεται πως μ’ αυτά μ’ εκτίμησε και με πρότεινε για μέλος της Κ.Ε. Το ότι ήταν, πάντως, ο Γραμματέας το κατάλαβα αργότερα, όταν λίγο έλειψε να τον πιάσουν ο' ένα παράνομο ραντεβού που είχε με τον Γλέζο. Τότε είχαν συλλάβει τον Μανόλη και η Ασφάλεια είχε γεμίσει τις εφημερίδες με φωτογραφίες του Κολιγιάννη.
ΣΧΟΛΙΑΣΤΗΣ: Ας επανέλθουμε στην περίοδο που προετοίμασε τη διάσπαση. Αναφερθήκατε πριν στον τρόπο με τον οποίο η ηγεσία μπορούσε να ενημερώνεται για τη στάση κάποιων διαφωνούντων. Δηλαδή, από την πλευρά του Πολιτικού Γραφείου, υπήρχε μια αυτόνομη οργανωτική επαφή;
Νίκος ΚΑΡΡΑΣ: Ο τρόπος με τον οποίο οικοδομιόταν η σχέση κορυφής με βάση σ’ αυτό το κόμμα είναι ένα πολύ μεγάλο θέμα. Εμάς μας είχαν αναθέσει την αυτόνομη καθοδήγηση του κόμματος στην Ελλάδα. Μας τόνιζαν ότι αν αποφασίσετε να κηρύξετε επανάσταση για κατάληψη εξουσίας, θα την κηρύξετε χωρίς να μας ρωτήσετε. Η πραγματικότητα, βέβαια, ήταν ότι είχε διαμορφωθεί μια τερατώδης κατάσταση, για τη χειραγώγηση και υπονόμευση του Γραφείου.
Όποιος έβγαινε έξω, από γραμματέας οργάνωσης μέχρι απλό μέλος, συναντούσε το Πολιτικό Γραφείο. Όταν γυρνούσε πίσω παρουσίαζε συγκεκριμένα συμπτώματα, μια και στην ενημέρωση που του έκαναν, του τόνιζαν πάντοτε ότι η καθοδήγηση στην Ελλάδα είναι οπορτουνιστική.
ΣΧΟΛΙΑΣΤΗΣ: Σας κατηγόρησαν, πάντως, ότι η επιλογή της διάσπασης μέσα δικτατορία ήταν μια πληγή για το λαϊκό κίνημα.
Νίκος ΚΑΡΡΑΣ: Αν ερευνήσουμε τα γεγονότα που προηγήθηκαν, θα φανεί ότι η διάσπαση ήταν αναπότρεπτη. Την προετοίμασαν και την επέβαλαν στις ευνοϊκές γι’ αυτούς συνθήκες της παρανομίας, υποτάσσοντας τις ανάγκες της Αντίστασης σ’ αυτή την προτεραιότητα. Στην 11η Ολομέλεια, που έγινε χωρίς μέλη της Κ.Ε. από την Ελλάδα, ο Κολιγιάννης δεν πήγε, προφασιζόμενος τον άρρωστο, ενώ την ίδια ώρα σχεδίαζε με τους Σοβιετικούς το οριστικό χτύπημα της 12ης. Εμείς δεν ξέραμε ότι ετοιμάζεται η 12η. Μας ζήτησαν μόνο τις εκτιμήσεις μας, αυτές που σας είπα στην αρχή ότι τους στείλαμε με το «παλούκωμα» και τα σχετικά. Στις 5 του Φλεβάρη, όμως, ακούω έκπληκτος απ' το Ραδιοφωνικό Σταθμό ότι «το Πολιτικό Γραφείο με μεγάλη θλίψη του αναγγέλλει ότι ο Νίκος Καρράς συνελήφθη και βασανίζεται στην Ασφάλεια». Τι να έκανα; Σκεφτόμενος ότι ίσως επρόκειτο για μια έμμεση ειδοποίηση προφύλαξης, άρχισα να παίρνω πρόσθετα μέτρα. Μετά από λίγες μέρες, όμως, μάθαμε, ότι ο Κολιγιάννης συγκάλεσε τη 12η, χωρίς τα μέλη της Κ.Ε. από την Ελλάδα και, όπως τους είπε, είχαμε δεχτεί αποφασιστικό χτύπημα με τη σύλληψή μου. Συνεπώς, η απόφαση για τον αποκεφαλισμό των διαφωνούντων είχε ληφθεί οριστικά από Πολιτικό Γραφείο, ή μάλλον από τον πυρήνα των ορθοδόξων που είχαν την άνωθεν εντολή να «εξυγιάνουν» το κόμμα...
ΣΧΟΛΙΑΣΤΗΣ: Τη στιγμή της διάσπασης στο πλευρό του Γραφείου Εσωτερικού πέρασαν οι σημαντικότερες δυνάμεις του κόμματος. Πώς ανατράπηκαν οι συσχετισμοί και επικράτησαν οι υποστηρικτές της 12ης Ολομέλειας;
Νίκος ΚΑΡΡΑΣ: Σιγά σιγά, μέσα στο κόμμα αναβίωσαν και επιβλήθηκαν οι παλιές σχέσεις αναμέτρησης και περιχαράκωσης, για το οποίο όλοι έχουμε ευθύνη. ...Οι πρώτες διαφωνίες με τις δημόσια διατυπωμένες θέσεις μας ξεκίνησαν όταν άρχισε να ανεβαίνει το αντιστασιακό κίνημα. Η μια γραμμή διαφωνίας είχε υποταχθεί στο «πολιτικό» πρεσβεύοντας ότι έπρεπε να κινηθούν οι πολιτικές διαδικασίες για να μπορέσουν να κινηθούν οι μάζες. Η άλλη άποψη, διαπιστώνοντας ότι οι μάζες είναι περιορισμένες από συντάγματα κ.λπ., έδινε προτεραιότητα στο ρόλο που όφειλαν ν' αναλάβουν οι πρωτοπορίες. Αρχίζουν τότε οι πρώτες οξύτητες. Διαφαίνεται ότι αυτό το στελεχικό δυναμικό, που ανέλαβε να εκφράσει τη θέληση του κόσμου για έξοδο από το τούνελ και είσοδο σε μια νέα εποχή, φάνηκε ανίκανο να διαμορφώσει σχέσεις νέου τύπου.
Τότε, επίσης, άρχισαν να βγαίνουν και τα πρώτα στελέχη από τις εξορίες. Εκείνη την εποχή είχαμε και την ολοκλήρωση της Διακήρυξης του ’71. Έγινε μια προσπάθεια να γίνει ένας ευρύτατος διάλογος, στα όρια του δυνατού για εκείνη τη φάση. Κυκλοφορήσαμε και το περιοδικό «Διάλογος», που πιστεύω ότι εξέφρασε μια νέα αντίληψη διαλόγου ανάμεσα σε όλες τις τάσεις.
Η Διακήρυξη, όμως, ουσιαστικά αγνοήθηκε. Γρήγορα συνειδητοποιήσαμε ότι στο εσωτερικό διαμορφωνόταν ένα άλλο ρεύμα που δε διαλεγόταν με το αγωνιστικό κομμάτι του λαού, αλλά με το καθυστερημένο. Είναι χαρακτηριστικό ότι τότε είχε γράψει ο Σταύρος ο Καρράς στην παρανομία ένα άρθρο για τα διεθνή προβλήματα, το οποίο δημιούργησε σάλο στην Ελλάδα και καταγγέλθηκε σαν αντισοβιετικό από τους δικούς μας!
ΣΧΟΛΙΑΣΤΗΣ: Πώς εξελίχθηκε αυτή η σύγκρουση;
Νίκος ΚΑΡΡΑΣ: Τα στελέχη που έβγαιναν από την εξορία εκείνη την εποχή βρίσκονταν υπό ένα ιδιόμορφο καθεστώς νομιμότητας. Έτσι, ενώ ανέβηκε αυτόματα το ειδικό βάρος των νόμιμων στελεχών, σταδιακά διαλύθηκε από το κέντρο της Αθήνας ο παράνομος μηχανισμός αντίστασης που είχαμε δημιουργήσει. Εμείς βγάζαμε στην Ελλάδα το «Ριζοσπάστη - Μαχητή» και όλο το υπόλοιπο υλικό με το οποίο εφοδιάζαμε τις οργανώσεις μας, τον ίδιο καιρό που η ομάδα Κολιγιάννη το παραλάμβανε απ' το εξωτερικό. Η εμμονή, όμως, στη νομιμότητα και στις πολιτικές λύσεις, μας έφτασε στο σημείο να στέλνουμε απ' έξω μετά το 1973 τα πάντα, ενώ οι άλλοι είχαν αρχίσει να δουλεύουν παράνομα και μέσα στην Ελλάδα. Ήταν τότε που είχε επιστρέψει και ο Φαράκος, με κύρια αποστολή να μας αφαιρέσει και τις ελάχιστες πηγές χρηματοδότησης που διατηρούσαμε στο εσωτερικό...
...Δοκιμάσαμε να διευρύνουμε το διάλογο, διευρύνοντας ταυτόχρονα και την ηγετική ομάδα. Δεν το αποδέχτηκαν όμως τα στελέχη που διαφωνούσαν.
Είχε αρχίσει να προβάλλει η απειλή για διάλυση του συνεκτικού ιστού του κόμματος. Με τη στροφή και τη ρήξη του ’68 είχε συντελεστεί μια επανάσταση, όσο και αν δεν τη συνειδητοποιούσαμε τότε σ' όλο το βάθος. Είχαμε αποδεχθεί την πρόκληση των καιρών και είχαμε εγκαταλείψει ντε φάκτο το περιχαρακωμένο έδαφος των υπερβατικών δοξασιών και της δοτής αλήθειας. Διανύαμε μια περίοδο πλαστικότητας, όπου ο μοναδικός συνεκτικός ιστός θα μπορούσε να είναι ένας δυναμικός διάλογος του κόμματος με τον εαυτό του και το κίνημα για νέες συνθέσεις σε ανώτερο επίπεδο. Η παλιά κουλτούρα, με τις ανταγωνιστικές σχέσεις της εξόντωσης και την αρχή «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα», απλώς θα κατέστρεφε τη γονιμότητα της επικοινωνίας σε ένα σύστημα ανοιχτό σε καινοτομίες και σε έναν κόσμο γεμάτο αβεβαιότητες στον οποίο είχαμε μπει.
Δυστυχώς, σε δυσμενείς συνθήκες (παρανομία) και σε λίγο χρόνο (μιλάμε για περίοδο ’68-’72) δεν είχαν διαμορφωθεί οι όροι για μια νέα κουλτούρα, πρώτα απ' όλα σε εμάς τα πολιτικά στελέχη. Παρότι στο ξεκίνημα, είχαμε και μερικές ελπιδοφόρες ενδείξεις μιας νέας αντίληψης συνεργασίας και αλληλεγγύης, για να αναφερθώ εδώ μονάχα στο φαινόμενο του Ελευθερίου που δέχτηκε ανοιχτόκαρδα να συνεργαστεί με τους πρώην διώκτες του... και δεν προσέξαμε όσο έπρεπε τις δυσοίωνες ενδείξεις...
...Έτσι μας πρόλαβαν τα γεγονότα, δηλαδή η ανάπτυξη του κινήματος, με την υποτροπή στην παλιά κουλτούρα μέσα στο κόμμα. Εδώ, πρωθύστερα και επιγραμματικά, θα πω ότι αυτή η υποτροπή σημάδεψε την παραπέρα πορεία μέχρι το τέλος. Ενώ πιστεύαμε ότι είχαμε κατακτήσει την αυτονομία μας από το υπερβατικό κέντρο, περιπέσαμε σε χειρότερη μορφή εξάρτησης με την απώλεια της γονιμότητας επικοινωνίας του συστήματος,..
...Να μιλήσουμε για περιστατικά, που σηματοδότησαν την κρίση του ’72-’73;
Έχουμε την περίπτωση του Λεωνίδα του Κύρκου, που αρνήθηκε μόλις αποφυλακίστηκε να γίνει μέλος του Γραφείου. Το γνωστό τελεσίγραφο που μας απηύθυνε: παραιτηθείτε! Αποτύχατε στην οργάνωση μαζικής Αντίστασης, στην ενότητα με το ΚΚΕ, σύρατε το κόμμα σε αντισοβιετικό κατήφορο.
Η κατάσταση οξύνθηκε με την τεχνητή αναβίωση της περίφημης αντίθεσης εσωτερικού – εξωτερικού. Αυτή η επιχειρηματολογία στην οποία είχαμε στηριχτεί πριν από τη διάσπαση, ότι δηλαδή το Πολιτικό Γραφείο ήταν 30 χρόνια έξω, αποκομμένο από την ελληνική πραγματικότητα και ζώντας στις ανατολικές χώρες με τα προνόμια των γραφειοκρατών, επανήλθε και στη δική μας την περίπτωση. Επανήλθε, βέβαια, χωρίς ιδεολογικό περιεχόμενο, όπως πριν, αλλά απλά και μόνο με μια γεωγραφική διάσταση.
ΣΧΟΛΙΑΣΤΗΣ: Ένα νέο σχίσμα θα ναρκοθετούσε όλο το εγχείρημα που έγινε το ’68. Ποιες προσπάθειες κάνατε για να το αποτρέψετε;
Νίκος ΚΑΡΡΑΣ: Πήραμε την πρωτοβουλία να στείλουμε ένα γράμμα στον Κύρκο, στο οποίο του ζητούσαμε ξανά να γίνει μέλος του Γραφείου και του δίναμε τη δυνατότητα να διορίσει άλλα πέντε μέλη από το εσωτερικό, έτσι ώστε να πλειοψηφούν αυτοί που βρίσκονται στην Αθήνα, να είναι εκεί η καθοδήγηση και να άρουμε την τεχνητή αντίθεση εσωτερικού – εξωτερικού. Ο Λεωνίδας αρνήθηκε και μέχρι σήμερα δεν έχει δικαιολογήσει αυτή τη στάση του. Του δόθηκε η δυνατότητα να αναλάβει την πλειοψηφία της ηγεσίας, αλλά επεδίωξε τη ρήξη και την εξόντωση των διαφορετικών απόψεων.
ΣΧΟΛΙΑΣΤΗΣ: Έχει λεχθεί ότι το Γραφείο που ήταν στο εξωτερικό από ένα σημείο και μετά σταμάτησε την επικοινωνία με τα στελέχη που ήταν στην Ελλάδα...
Νίκος ΚΑΡΡΑΣ: Αυτό δεν ισχύει. Καταρχήν το Γραφείο ήταν μέσα και δε βρέθηκε ποτέ μόνιμα στο εξωτερικό. Στείλαμε κάτω τον Δρακόπουλο, ο οποίος συνελήφθη. Ο διάλογος διακόπηκε τεχνητά από την άλλη πλευρά.
Το θέμα της λεγόμενης διακοπής της επικοινωνίας και του διαλόγου, που χρησιμοποιήθηκε σαν πρόσχημα για να παροξυνθεί η πόλωση και να αρχίσουν χωρίς συναίνεση και με πνεύμα εξόντωσης οι διαδικασίες, είναι απλό.
Ο Λεωνίδας μάς έστειλε έξω την Καλλισθένη με καμιά 20αριά ερωτήματα και προτάσεις για να «αρθεί το αδιέξοδο». Τη συζήτηση μαζί της την κάναμε ο Μπριλλάκης κι εγώ. Στο τέλος συνομολόγησε και εκείνη ότι οι λύσεις που αποδεχόμασταν και οι απαντήσεις που έπαιρνε ήταν απολύτως ικανοποιητικές, σύμφωνα με το πνεύμα που του είχε λεχθεί. Συμφωνήσαμε ότι σε 15 μέρες το αργότερο θα τηλεφωνούσε κάποιος ότι «οι πλάκες λέει ο γιατρός ότι είναι καλές», οπότε θα προχωρούσαμε όλοι μαζί. Αν οι πλάκες δεν ήταν καλές, θα εσήμαινε ότι επιβάλλονταν η συνέχιση του διαλόγου. Η εντολή που είχε ήταν προφορικά να μας το φέρει και προφορικά να τους πάει τις απαντήσεις, για λόγους προφύλαξης. Μετά τον αποχαιρετισμό, την άλλη μέρα και λίγες ώρες πριν την αναχώρηση του αεροπλάνου, της πήγα ένα «μνημόνιο» της συζήτησης που το διάβασε και συμφώνησε ότι εξέφραζε πιστά όσα είχαμε πει. Επιφυλάχθηκε στο αίτημά μου να το πάρει μαζί μια και της είχε λεχθεί να μην κουβαλάει μαζί της τίποτα και την πιάσουν, αλλά θα το φρόντιζε με πρωτοβουλία της. Πέρασαν οι 15 μέρες, πέρασαν 4 μήνες με σιωπή και κατόπιν μας ειδοποίησε το όργανο Αθήνας ότι κατόπιν της μη απαντήσεως μας, προχωρούν στις διαδικασίες. Αργότερα, μετά την αποκατάσταση του διαλόγου, ο Λεωνίδας μας έγραψε να μην δημιουργούμε θέμα, μια και «Το σημείωμα αναγκάστηκε να το κάψει». Αλλά η Καλλισθένη που έφερνε προφορικά τις απαντήσεις δεν... είχε καεί. Το ενδιαφέρον είναι ότι στις κατοπινές εξηγήσεις του το Γραφείο Αθήνας μας έλεγε ότι ο Λεωνίδας δεν τους είχε ενημερώσει ότι τουλάχιστον είχαμε απαντήσει αλλά η απάντηση «κάηκε».
Είναι φανερό ότι ο Λεωνίδας στην αντίληψή του για τη σωτηρία του κόμματος επεδίωξε μια «περιτομή» του ηγετικού πυρήνα στη λογική ότι εκκαθαριζόμενο θα δυνάμωνε με την κυριάρχηση μιας άλλης γραμμής. Καλές προθέσεις, όπου ο σκοπός αγιάζει τα μέσα...
ΣΧΟΛΙΑΣΤΗΣ: Είχατε ενημέρωση για τη θέση των μελών του κόμματος γι' αυτά τα προβλήματα; Τι στάση κρατούσαν στις αντιθέσεις σας;
Νίκος ΚΑΡΡΑΣ: Είχαμε τακτική επικοινωνία με τον Δρακόπουλο, ο οποίος μας ενημέρωνε ότι όλα τα φυλακισμένα στελέχη ήταν μαζί μας. Διαμορφώναμε μάλιστα τις απόψεις μας για τα πολιτικά και διαδικαστικά ζητήματα, αξιοποιώντας τις υποδείξεις που μας έστελναν. Ο Φιλίνης μας έγραφε τότε, ότι οι άλλοι έχουν σκοπό να φυτοζωήσουν το κόμμα. Υπάρχουν τα δημοσιευμένα άρθρα του Φιλίνη που υπεράσπιζε την οργανωτική μας αντίληψη και του Λουκίδη (Λ. Κύρκου) που αντιπαράθετε στην αντίληψή μας για την Αντίσταση τη λογική της κίνησης των πολιτικών διαδικασιών. Μετά όμως από κάποιες ενημερώσεις που τους έκανε ο Τζεφρώνης (ο οποίος είχε από παλιότερα την αντίληψη ότι θα έπρεπε να αναγνωρίσουμε το Σύνταγμα Παπαδόπουλου για να κινηθούν οι μάζες), οι σύντροφοι μετέβαλαν ξαφνικά άποψη. Άρχισαν να μας γράφουν ότι τα πράγματα έχουν φτάσει σε αδιέξοδο, έχουν δίκιο οι κάτω και παραδώστε τους. Με πρωτοβουλία δική μου, αποφασίσαμε ότι δεν μπορούσαμε να εκβιαστούμε και να παραδώσουμε την ηγεσία σε άγνωστης σε μας σύνθεσης όργανο (ναι!!) φορέα αντιλήψεων αντίθετων με τις δημόσια διατυπωμένες θέσεις του κόμματος και μηνύσαμε να παραδώσει ο Δρακόπουλος (που μπορεί να ήταν φυλακισμένος αλλά ήταν Γραμματέας του Κόμματος), ο Παρτσαλίδης και ο Φιλίνης μια και συμφωνούσαν μ' αυτή την εξέλιξη. Δεν τους ζητήσαμε καν να καθοδηγήσουν, αλλά να λειτουργήσουν απλώς ως διαμετακομιστικός σταθμός παράδοσης της ηγεσίας.
Μετά την άρνηση των τριών να παραλάβουν παραιτηθήκαμε. Απέσπασα, μάλιστα, μια απόφαση να κατεβώ στην Ελλάδα για να παραδώσω στη νέα ηγεσία, αφού έπαιζα το ρόλο Αναπληρωτή Γραμματέα.
Εν τω μεταξύ, όμως, μόλις έλαβαν στην Αθήνα ο Λεωνίδας και οι άλλοι ένα σημείωμα που ανακοίνωνε την παραίτησή μας, αντέδρασαν. Είπαν ότι εσείς έχετε διακόψει επαφή ένα τετράμηνο μαζί μας και εν πάση περιπτώσει να αρχίσουμε πάλι
το διάλογο. Ενώ μάλιστα είχα έρθει στην Ελλάδα, αντί να με συναντήσουν μου έστειλαν μια επιστολή, στην οποία μου ανακοίνωναν ότι το Γραφείο ήρε την παραίτηση και, εφόσον ελλείπει πλέον ο λόγος της αποστολής μου, εντέλλομαι να επιστρέψω πίσω.
Επιστρέφοντας δε δέχτηκα την άρση της παραίτησης, πιστεύοντας ότι βρισκόμασταν μπροστά σ' ένα πραξικόπημα που διέλυε την ηγετική ομάδα και φιλοδοξούσε να εγκαθιδρύσει μια διαφορετική συμβιβαστική αντίληψη μέσα στο κόμμα. Τους τόνισα, λοιπόν, ότι δε μετέχω σε καθοδηγητικές ευθύνες και δε θέλω να απολογούμαι στους κεντρώους πολιτικούς που έρχονταν έξω και μας έλεγαν ότι οι δικοί σας στην Αθήνα θέλουν να αναγνωρίσουν το χουντικό Σύνταγμα και να νομιμοποιήσουν τις εκλογές του Μαρκεζίνη.
ΣΧΟΛΙΑΣΤΗΣ: Η πρώτη και πιο σημαντική πολιτική απόφαση της νέας καθοδήγησης αφορά την εξέγερση του Πολυτεχνείου.
Νίκος ΚΑΡΡΑΣ: Μέχρι τώρα δεν έχω βγει να μιλήσω δημόσια γι’ αυτό το θέμα, όπως και για άλλα, κηδόμενος του χώρου αυτού από τον οποίο προήλθα και στον οποίο πρωτοστάτησα… Το θεωρώ όμως το μεγαλύτερο στίγμα του ΚΚΕ (εσωτερικού), αληθινή προδοσία στην επανάσταση που δεν έχει ξαναγίνει στην ιστορία του κόμματος.
Η στάση στο Πολυτεχνείο φανερώνει τον τύπο του διαλόγου που επιλέχθηκε να γίνει με τις μάζες. Ένα διάλογο που όπως προανάφερα, αφορούσε μόνο τα καθυστερημένα κομμάτια τους και όχι τα πρωτοπόρα και επαναστατικά. Μόλις έγινε η εξέγερση του Πολυτεχνείου, αυτοί την αναθεμάτισαν με την απόφασή τους, τα περίφημα «Μαθήματα του Νοέμβρη». Τους έστειλα τότε ένα γράμμα, υβριστικότατο, παρόλο που ήμουν παραιτημένος, αναφέροντας ότι αυτές οι θέσεις ήταν κατάπτυστες. Πολλά από τα στελέχη, που σήμερα πρωτοστατούν στις παρελάσεις με τις σημαίες, τότε έκλαιγαν γιατί «το Πολυτεχνείο μας πήγε δέκα χρόνια πίσω».
Μια εβδομάδα μετά το Πολυτεχνείο έγραψα ένα άρθρο στην «Ελεύθερη Ελλάδα» με τίτλο «Οι ματοβαμμένες σημαίες μας μηνούν τη νίκη», για το οποίο ο Κώστας Φιλίνης είπε αργότερα, ότι αποτελούσε «πισώπλατο χτύπημα του Νίκου Καρρά, στο απώγειο της ανηθικότητάς του, επειδή πίστεψε ότι ο Ιωαννίδης θα μας έπιανε και επί των πτωμάτων μας θα αναλάμβανε ξανά την ηγεσία με την παλιά γραμμή».
Η σύμπτωση ήταν ότι στο ίδιο φύλλο της «Ελεύθερης Ελλάδας», στη διπλανή σελίδα, είχε γράψει ένα άρθρο ο Καρίγιο με τίτλο τα «Διδάγματα του Πολυτεχνείου». Εκείνη την εποχή μέσα στο Ισπανικό Κομμουνιστικό Κόμμα γινόταν μια έντονη διαπάλη, κι ο Καρίγιο έβρισκε στην περίπτωση του Πολυτεχνείου το επιχείρημα με το οποίο θα αντιμετώπιζε τους δεξιούς εσωκομματικούς αντιπάλους του, που ήθελαν να συνδιαλλαγούν με τον Φράνκο. Το ΚΚΕ Εσωτερικού τότε αντέδρασε, (θεωρώντας την αρθρογραφία του Καρίγιο... επέμβαση στα εσωτερικά του. Ο Ισπανός κομμουνιστής, όμως, ήταν άνθρωπος κλειδί για τις διεθνείς σχέσεις του κόμματος. Όταν βγήκε, λοιπόν, έξω ο Φιλίνης, τον έπιασα και του είπα ότι θα δημιουργηθούν προβλήματα στις σχέσεις τους. Ξεχνώντας τα περί «πισώπλατου χτυπήματος» του Καρρά, βρέθηκε με τον Καρίγιο και διευθέτησε την «παρανόηση»!
Με τις διαδικασίες και τη στάση απέναντι στο Πολυτεχνείο, ολοκληρώνεται η στροφή της στροφής του ’68…
------------------------
ΣΧΟΛΙΑΣΤΗΣ: Μετά τα 20 αυτά χρόνια, ποια είναι τα βασικά συμπεράσματα που μπορεί κανείς να κρατήσει γι’ αυτή την ιστορική εμπειρία του ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος;
Νίκος ΚΑΡΡΑΣ: Χωρίς εμβάθυνση στις ιστορικές διαστάσεις της κίνησης στην οποία εγγράφεται το ελληνικό ’68, δεν μπορούμε να συνάγουμε κανένα αξιόπιστο συμπέρασμα γι' αυτή την εμπειρία.
Στη συζήτησή μας σκιαγράφησα πολύ γενικά τη διαπλοκή των τάσεων που καθόρισαν αυτή τη δυναμική των εξελίξεων. Τάσεις στο κομμουνιστικό κίνημα, στο διεθνές και το δικό μας, τάσεις στην ελληνική κοινωνία, στην οικονομία, στον τομέα των ιδεών, της κουλτούρας κ.λπ. Αν ξεφύγουμε από αυτή τη θεώρηση, όλα τα περιστατικά που αναφέρονται σε μια μαρτυρία χάνουν τον ειρμό τους και καταλήγουν σε ανεκδοτολογία...
Σήμερα, μετά είκοσι χρόνια, μας γίνεται πολύ πιο φανερό ότι τα γεγονότα εκείνα εγγράφονται σε μια παγκόσμια μεταβολή που συντελείται επί των ημερών μας. Περί αυτής αναφέρομαι πιο συγκεκριμένα στο βιβλιαράκι που εξέδωσα πριν ένα χρόνο περίπου με τίτλο «Το πραγματικό κίνημα. Για ποια επανάσταση μιλάμε».
...Για το ελληνικό ’68, έχει σημασία να συγκρατήσουμε ότι υπήρξε σημείο καμπής, αποκορύφωση της σύγκρουσης μεταξύ δύο αντιτιθέμενων τάσεων στο κομμουνιστικό κίνημα της χώρας μας. Της μιας που εξέφραζε την καθυστέρηση, την απόσταση από τη ζωντανή κίνηση και την περιχαράκωση σε σχήματα και δοξασίες που αποκτούσαν το χαρακτήρα υπερβατικών αληθειών – τη μηχανιστική αντίληψη που μετέτρεπε ένα μεγάλο ιδεολογικό κίνημα σε μηχανισμό επιβολής της απόλυτης αλήθειας της Μέκκας της ορθοδοξίας. Και της άλλης που αξίωνε την απαλλαγή από τις διάφορες μορφές αλλοτρίωσης, την αυτόνομη ανάπτυξη του κινήματος σε σύνδεση με το πραγματικό κίνημα.
Τα αιτήματα αυτά εκφράζονταν στις προγραμματικές αρχές που διατυπώθηκαν τότε, συνοψίζονταν στη διακήρυξη για την ανάγκη διαρκούς ανανέωσης και εκσυγχρονισμού και προσδιόριζαν ένα νέο τρόπο σκέψης, μια νέα αντίληψη διαλόγου, μια νέα σχέση του κόμματος με το υποκείμενο της επανάστασης.
Θέλω να επιμείνω στο τι ήταν το ελληνικό ’68. Γιατί αν δε συμφωνήσουμε σ' αυτό, τι είδους συμπεράσματα θα βγάλουμε; Σε σχέση με τι; Θα μιλάμε γενικά περί απροσδιόριστης ανανέωσης, θα τη μετράμε στην πολιτική καλλιλογία και καταφερτζισμό, θα αναζητούμε μαγικές λύσεις και θα δίνουμε υπερβατική δύναμη σε ταμπέλες και σύμβολα. Με λίγα λόγια, θα βγούμε από το έδαφος της πραγματικής σύγκρουσης των αντιτιθέμενων τάσεων που διαμορφώνουν τον κόσμο μας. Το ’68, λοιπόν, σήμαινε ότι, μη παύοντας να είμαστε αυτό που είμαστε, μη εγκαταλείποντας δηλαδή το έδαφος της ανατροπής της παρούσας κατάστασης πραγμάτων, αναλαβαίναμε να εισαγάγουμε τις καινοτομίες εκείνες που θα υπαγόρευε όχι ένα υπερβατικό κέντρο ή ο αυτάρεσκος εμπειρισμός, αλλά ο επιστημονικός στοχασμός. Η επανάσταση του ’68 γινόταν λοιπόν από ιδεολόγους της επανάστασης, αποτελούσε σταθμό ανάπτυξης της ιδεολογίας της επανάστασης και του επαναστατικού κινήματος της χώρας μας. Και δεν αποτελούσε βεβαίως ένα αστόχαστο συνολικό ανάθεμα στο παρελθόν για μια εξίσου αστόχαστη αναζήτηση μιας πολιτικής ταυτότητας που είναι του συρμού...
Ένα πρώτο συμπέρασμα, λοιπόν, είναι ότι έχουμε μια επανάσταση που ξεπέρασε τους πρωταγωνιστές της. Και εδώ θα πρέπει να θυμηθούμε όσα έχουμε πει σε άλλο σημείο, ότι στην αφετηρία συμπαρατάχθηκαν δυνάμεις και ρεύματα με διαφορετικό βαθμό συνειδητοποίησης περί του τι ακριβώς επρόκειτο.
ΣΧΟΛΙΑΣΤΗΣ: Μπορούμε να μιλάμε για αποτυχία του ’68;
Νίκος ΚΑΡΡΑΣ: Απεναντίας. Αν θελήσουμε να τοποθετηθούμε από ευρύτερη σκοπιά, θα δούμε ότι η εικοσαετία αυτή σημαδεύεται από την ενίσχυση και διεύρυνση της ανανεωτικής εκείνης πνοής της επανάστασης, που συνεχίζεται. Αυτά το συμπέρασμα, που αποτελεί τη βασική πλευρά του φαινομένου που εξετάζουμε, θα πρέπει να το κάνουμε πιο συγκεκριμένο στη συζήτηση μας, γιατί έχει σημασία για το σήμερα.
Αλλά, μιλώντας για αποτυχία, προφανώς αναφέρεστε στο ΚΚΕ (εσωτερικού). Προσπάθησα με τη μαρτυρία μου να δείξω ότι αυτή η πορεία του δεν εγγράφεται στη λογική της νέας περιόδου που άνοιξε το ’68, αλλά στην υποτροπή της παλιάς κουλτούρας...
Έτσι παρατηρούμε ότι: Σε μια φάση όπου πραγματώνεται η νέα επανάσταση, εμείς εμφανιστήκαμε αρνητές του χαρακτήρα μας σαν ανατρεπτικής δύναμης, αρνητές κάθε επανάστασης, ανεύθυνοι τρίτοι αναζητώντας τον τέταρτο πόλο στο πολιτικό παιχνίδι.
Σε μια φάση κρίσης της πολιτικής, εμφανιστήκαμε οι αλλοτριωμένοι της «πολιτικής» και παγιδευτήκαμε στα αδιέξοδα της.
Σε μια φάση κρίσης αξιών και διαμόρφωσης ενός νέου πολιτισμού, αρνηθήκαμε τη νέα αντίληψη διαλόγου, καταστρέψαμε τη γονιμότητα της επικοινωνίας με τις ισορροπίες στα κέντρα ισχύος μέσα στο κόμμα, υιοθετήσαμε την αποκρουστική αρχή «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα».
Σε μια φάση παγκόσμιας ολοκλήρωσης με τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά διαπλοκής των διάφορων τάσεων, εμείς εμφανιστήκαμε αποσπασμένοι από το πραγματικό κίνημα, στο ρόλο μιας αίρεσης και μιας «ελίτ» που ομφαλοσκοπούσε περί τα «οικεία κακά». Τη θεωρητική εργασία που αναπτυσσόταν στους κόλπους μας τη χρησιμοποιούσαμε για τη διακόσμηση των κειμένων μας και τους φορείς της τους «χρησιμοποιούσαμε»...
Σκέφτομαι ότι τα εκλογικά ποσοστά του ΚΚΕ (εσωτερικού) δεν αποτελούν έκφραση του χαμηλού επιπέδου κουλτούρας του κινήματος ανανέωσης της ελληνικής κοινωνίας. Αποτελούν ίσως αντίθετα τη βαθμολόγηση της υστέρησης του κόμματος της «μεγάλης πολιτικής για την κίνηση στο πολιτικό ταμπλό», του παιδισμού στο προφίλ που έδειχναν στις μάζες...
Σκέφτομαι ότι η βαθύτερη αποτυχία του δε μετριέται στα εκλογικά ποσοστά, αλλά στην αδυναμία του να γονιμοποιήσει κινήματα απελευθερωτικά των σημερινών ανθρώπων και να γονιμοποιηθεί από αυτά. Σε μια δύσκολη περίοδο, όπου οι μάζες εγκαταλείπουν τους παλιούς θεούς και αναζητούν νέους τρόπους έκφρασης.
ΣΧΟΛΙΑΣΤΗΣ: Εάν μιλάτε για κουλτούρα ενός συγκεκριμένου στελεχικού δυναμικού, θα πρέπει να συναγάγουμε ότι ήταν προκαθορισμένη η αποτυχία του ΚΚΕ (εσωτερικού);
Νίκος ΚΑΡΡΑΣ: Δε δέχομαι ότι η αποτυχία ήταν εγγεγραμμένη στην αρχική μήτρα γέννησης του ΚΚΕ (εσωτερικού). Ασήμαντες εκ πρώτης όψεως μεταβολές, που συντελούνται στο εσωτερικό ενός συστήματος, μπορεί να το καταλύσουν και να μεταβάλουν ολόκληρη την πορεία εξέλιξης του. Γι' αυτό μίλησα και για περιστατικά που θυμίζουν τη μύτη της Κλεοπάτρας, σε δυσμενείς συνθήκες και σε μικρούς αριθμούς. Υπάρχουν, λοιπόν, συγκεκριμένες ευθύνες για τη διαμόρφωση των όρων επιτυχίας των πραξικοπημάτων που αλλοιώνουν την πλαστικότητα του οργανισμού. Γι' αυτό επέμεινα στα θέματα ενός νέου διαλόγου, σε θέματα που αναφέρονται σε ζητήματα ηθικής τάξης και αξιών, τα οποία αποκτούν μεγάλη βαρύτητα στην πολιτιστική επανάσταση που συντελείται σήμερα.
Πάντως, η βαθύτερη μελέτη της πορείας του ΚΚΕ (εσωτερικού) παραμένει θέμα ανοιχτό, που δεν προσεγγίζεται με τις περιπτωσιολογικές αναλύσεις των συνεδρίων του. Πολύ περισσότερο με του 4ου συνεδρίου, που θυμίζει το δημοκρατικό συγκεντρωτισμό στα θέματα περί υπάρξεως Θεού! Και εδώ πάλι έχουμε την παλιά κουλτούρα στην αποθέωσή της.
Δεν απορρίπτω όμως και την προέκταση στην αναζήτηση των πρωταρχικών αιτιών στο επίπεδο της κουλτούρας ενός κινήματος και μιας δοσμένης κοινωνίας. Όχι όμως για να υιοθετήσω μοιρολατρικά συμπεράσματα. Θα έλεγα άτι αυτό ακριβώς αναδείχνει τη σημασία της φθοράς ενός μεγάλου δυναμικού στελεχών (θυμηθείτε π.χ. το ’73, τη Β΄ Πανελλαδική, το 4ο Συνέδριο), την υποβάθμιση και των σημερινών στελεχών, που θα ήταν άλλο το επίπεδα τους, αν δεν είχε επιβληθεί στο κόμμα η ανταγωνιστική λογική του πολιτισμού που φεύγει... Φτάσαμε έτσι στην επανάσταση που ξεπέρασε τους πρωταγωνιστές της...
ΣΧΟΛΙΑΣΤΗΣ: Πού βλέπετε σήμερα την ιστορική συνέχεια του '68;
Νίκος ΚΑΡΡΑΣ: Σήμερα, στο πολιτικό πεδίο, εμφανίζεται να ερίζουν ορισμένοι για την κληρονομιά του ’68. Θα έλεγα ότι πολλοί νομιμοποιούνται να διεκδικούν ότι αντλούν από εκείνη την αφετηρία με τον έναν ή τον άλλο τρόπο. Μήπως και η ΕΛΑ, ή οι δυο ΕΔΑ, δεν ανάγονται στο ίδιο ρεύμα; Αλλά μήπως και το ΠΑΣΟΚ, από άλλη ιδεολογική αφετηρία, δε διεκδικεί σαν κίνημα την εκπροσώπηση της μεγάλης ανανεωτικής τομής του '68; Και εάν κάνουμε την αφαίρεση, θεωρώντας ότι θα γινόταν μπορετό να εκφραστεί συντεταγμένα το μεγάλο ρεύμα της ανανέωσης που ώθησε στο ’68, μήπως δε θα ήταν σήμερα άλλος ο πολιτικός χάρτης της χώρας;
Το ζήτημα όμως δεν είναι να δούμε τη δυναμική των τάσεων που τροφοδότησε το ιστορικό ’68 μέσα στην κοινωνία. Γιατί εκεί μπορεί να διερευνήσουμε τη διαδικασία ανασύνθεσης της Αριστεράς σαν ανατρεπτικής δύναμης στο σημερινό αλλαγμένο κόσμο μας. Πολύ γενικά μιλώντας, θα παρατηρήσουμε μια «ρευστότητα» που χαρακτηρίζει τις μεταβατικές περιόδους. Η πάλη των αντιτιθέμενων τάσεων διαπερνάει όλους τους ιστούς της σημερινής Ελλάδας. Η αναταραχή επεκτείνεται και στους περιχαρακωμένους δογματικά χώρους. Στην εκκλησία. Ακόμα και το ΚΚΕ, όπου εξ ιδιοσυγκρασίας, η εισαγωγή κάθε καινοτομίας είναι δυνατόν να απειλήσει με κατάρρευση το οικοδόμημα, δεν μπορεί να παραμένει αδιάβροχο στις εξελίξεις. Εδώ υπάρχει βέβαια και ένας εξωγενής παράγοντας, αν η νέα πολιτική Γκορμπατσόφ μπορεί να θεωρηθεί τέτοια. Πάντως και εδώ θα λειτουργήσει η λογική της πάλης του νέου με το παλιό που σημαδότησε το ’68. Θεωρητικά η έκβαση της πάλης αυτής μπορεί να οδηγήσει σε μεγαλύτερη περιχαράκωση και αμνησία, χαρακτηριστικά των οργανισμών που θνήσκουν.
Το ελπιδοφόρο όμως μας έρχεται από την επιταχυνόμενη διαδικασία συνειδητοποίησης των νέων προβλημάτων που αντιμετωπίζει σήμερα η ανθρωπότητα. Χρειάζεται να αφουγκραστούμε την κίνηση γύρω μας. Δε βλέπουμε να καταρρέουν τα άλλοθι των βολεμένων ιδεολόγων της επανάστασης, για την επανάσταση που θα γίνει «όταν έρθει η ώρα της»; Οι κατάρες που όλο και πολλαπλασιάζονται κατά των δεινών που μας περιτριγυρίζουν δε μετασχηματίζονται σε μορφές συλλογικής δράσης; Δε βλέπουμε άτι στη δίνη της καθολικής επαναστατικής διαδικασίας εξωθούνται και θα εξωθούνται όλο και περισσότεροι, αριστεροί είτε δεξιοί, συντηρητικοί είτε προοδευτικοί, οι σιωπηλές πλειοψηφίες, οι λευκοί των εκλογών είτε οι απέχοντες, όλοι εκείνοι που τους θεωρούμε άθυρμα στο διπολικό παιχνίδι, αλλά μετέχουν και θα μετέχουν όλο και πιο ενεργητικά στην κίνηση για το μετασχηματισμό της ζωής μας;
Ζούμε μια κίνηση ανατρεπτικού χαρακτήρα. Σ' αυτή βλέπω την ιστορική συνέχεια του '68. Στην υψηλή πολιτική κυριαρχεί η λογική του εφικτού που οδηγεί σήμερα στην αναπαραγωγή της εξουσίας. Στο σημερινό γίγνεσθαι το εφικτό εγγράφεται στη λογική της κατάργησης κάθε εξουσίας επί του ανθρώπου. Αυτή είναι η μεγάλη τομή με το παρελθόν.
Αυτό όμως δεν είναι και το μήνυμα της τομής του ’68; Να αναβαπτιστούμε στο πραγματικά κίνημα που καταργεί την παρούσα κατάσταση πραγμάτων.
Σημείωση του Νίκου Καρρά για το πρώτο μέρος της συνένετυξης:
Διαβάζοντας την απομαγνητοφωνημένη συζήτηση, αντιλήφθηκα ένα λαθεμένο στοιχείο που έδωσα, παρασυρμένος από τις ανάγκες του καλαμπουριού για την Κλεοπάτρα. Συγκεκριμένα αναφέρω ότι στο τότε Γραφείο της ΚΕ του ΚΚΕ ήσαν άλλοι δύο που συνελήφθησαν και δεν αναφέρω τον Μανόλη Γλέζο. Είναι φανερό ότι το καλαμπούρι ισχύει σχετικά με τους δύο, και σε καμιά περίπτωση δεν αφορά τον Μανόλη, που είναι πολύ γνωστή η στάση του.