Ρωγμή, Αθήνα 1997, σ. 304 ISBN 960-7833-00-7
Είναι το πρώτο μου βιβλίο που γράφτηκε στα 1991-96. Πρόκειται για μια απόπειρα καταγραφής της ιστορίας της εργατικής τάξης της Ελλάδας, όπως αυτή συγκροτήθηκε ως κοινωνική τάξη ήδη από τα τέλη του 18ου αιώνα μέχρι και την περίοδο του Μεσοπολέμου.
Όπως αναφέρεται στην Εισαγωγή, "είναι προφανές πως δεν μπορούμε να μιλήσουμε για την εργατική τάξη χωρίς παράλληλη αναφορά στο εργατικό κίνημα, όπως αυτό εκφράστηκε στα επίπεδα της οικονομικής, πολιτικής και ιδεολογικής πάλης. Αυτή ακριβώς ήταν και η πρόκληση: μια ιστορία της εργατικής τάξης της Ελλάδας και μέσα απ' αυτήν, ως ουσιαστικό της στοιχείο, η ιστορία του ελληνικού εργατικού κινήματος. Η απόπειρα για την αναζήτηση των δρόμων που πήρε η ιστορική κίνηση, μέσα απ' τον καθορισμό της απ' την πάλη των τάξεων, έτσι όπως εκδηλώθηκε σ' όλα τα επίπεδα των κοινωνικών σχέσεων, χωρίς αναζητήσεις κρυμμένων "νοημάτων" και "σκοπών" που βάζει (;) η "Ιστορία".
Πρόκειται για στόχο εξιαρετικά φιλόδοξο και φυσικά υπήρχε -και υπάρχει- επίγνωση των ορίων μιας ατομικής προσπάθειας. Όταν, μάλιστα, αυτός που αποτολμάει το εγχείρημα δεν είναι ειδικός ιστορικός επιστήμονας, αλλά το ενδιαφέρον του πηγάζει απ' την ένταξή του στην εργατική τάξη και τη συμμετοχή του στο εργατικό κίνημα.
....
Η θέση που προβάλλεται σ' αυτή τη δουλειά είναι ότι η εργατική τάξη διαμορφώνεται στον βαθμό που ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής γίνεται κυρίαρχος στον ελληνικό κοινωνικό σχηματισμό. Οι "ιδιομορφίες" της ελληνικής εργατικής τάξης -αυτές που κάνουν κάποιους να μην της αναγνωρίζουν, στον ένα ή στον άλλο βαθμό, τα χαρακτηριστικά που θα "έπρεπε" να έχει, σύμφωνα με την "καθαρή" θεωρία τους για μια "εργατική τάξη"- δεν αντιμετωπίζονται εδώ ακριβώς ως "ιδιομορφίες".
Η εργατική τάξη στην Ελλάδα διαμορφώθηκε μέσα απ' τη διαδικασία της πάλης των τάξεων, η οποία καθόρισε και τους όρους διαμόρφωσης και εξέλιξης του ίδιου του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού. Και καθώς κάθε κοινωνικός σχηματισμός είναι μοναδικός και ανεπανάληπτος (Νίκος Πουλαντζάς, Πολιτική εξουσία και κοινωνικές τάξεις - Θεμέλιο, Αθήνα 1975, τ. Α΄ σ. 16 κ.έ.), δεν αναζητούμε "ιδιομορφίες", αλλά χαρακτηριστικά γνωρίσματα και τους όρους της διαμόρφωσής τους: και πάλι, δηλαδή, θα μιλήσουμε για την πάλη των τάξεων.
Η εργατική τάξη και η εργατική ανταγωνιστικότητα προς το κεφάλαιο είναι παρούσα, είτε έμμεσα είτε άμεσα, σε όλη την ιστορική πορεία του ελληνικού καπιταλιστικού κοινωνικού σχηματισμού. Κάνει την εμφάνισή της όταν εμφανίζεται ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής και εισβάλει στο ιστορικό προσκήνιο αναδεικνυόμενη σε κοινωνική δύναμη.
Παρακολουθούμε εδώ αυτή τη μακρόχρονη και ασυνεχή διαδικασία διαμόρφωσης της εργατικής τάξης της Ελλάδας σε κοινωνική δύναμη. Από την πρώτη συγκρότησή της, που συντελείται σε συνθήκες αντίστασης των ανεξάρτητων παραγωγών στην προοπτική της προλεταριοποίησής τους (αντίσταση που έπαιξε ρόλο στη συγκρότηση και διαμόρφωση όχι μόνο της εργατικής τάξης, αλλά και του ίδιου του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού), μέχρι και την κρίσιμη περίοδο του Μεσοπολέμου, όταν η εργατική τάξη εκφράστηκε μέσα από ένα κίνημα που μπόρεσε να θέσει σε αμφισβήτηση το σύστημα τη εκμετάλλευσης. Μέσα από μια συνολική κρίση ηγεμονίας της άρχουσας τάξης, στην εκδήλωση της οποίας συνέβαλε καθοριστικά το εργατικό κίνημα".
Η ύλη του βιβλίου διαιρείται σε δύο μέρη.
Στο πρώτο μέρος (Η πρώτη συγκρότηση) περιλαμβάνονται τα κεφάλαια:
- Τα επαγγελματικά σινάφια και η εμφάνιση των καπιταλιστικών σχέσεων (Όταν ο χρόνος κυλούσε αργά - Μαστόροι, έμποροι και ναυτικοί: Τα σινάφια - Η αστική τάξη και τα "τζάκια"- Εργατοτεχνίτες, ναυτεργάτες και εργάτες-τριες γης).
- Από τις συντεχνίες στο βιομηχανικό προλεταριάτο (Η συγκρότηση του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού - Αγροτική έξοδος και αντίσταση στην προλεταριοποίηση - Ανεξάρτητοι εργατοτεχνίτες, άτυπα σινάφια και μικροαστική αποκατάσταση - Διαδικασίες προλεταριοποίησης - Βιοτεχνική και βιομηχανική εργατική τάξη - Η συγκρότηση του γυναικείου προλεταριάτου - Περιθωριακότητα, πρόσφυγες και αλλοδαποί εργάτες - Η εργατική τάξη στις παραμονές του κινήματος του 1909).
- Η γέννηση του εργατικού κινήματος (Απ' τις πρώτες εκδηλώσεις εργατικής διαμαρτυρίας στο "δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι" - Το ξεκίνημα: Σύρος 1879 - Το φαινόμενο επεκτείνεται. Οι "άγριες απεργίες" των μεταλλωρύχων του Λαυρίου - Το φαινόμενο εντείνεται και μονιμοποιείται - "Συντεχνιακός" και ταξικός συνδικαλισμός).
- Κυρίαρχη ιδεολογία, λαϊκές ιδεολογικές τάσεις και σοσιαλιστικό κίνημα (Μεγαλοϊδεατισμός-εκδυτικισμός και λαϊκές ιδεολογικές τάσεις - Από τον αστικοδημοκρατικό ριζοσπαστισμό στο σοσιαλιστικό κίνημα - Το αναρχικό ρεύμα στο ελληνικό σοσιαλιστικό κίνημα - Ο σοσιαλισμός της Β΄ Διεθνούς στην Ελλάδα).
- Έξω από τα ελληνικά σύνορα (Εργατική τάξη και εργατικό κίνημα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία - Η Θεσσαλονίκη κέντρο ανάπτυξης του νοτιοβαλκανικού εργατικού κινήματος - Η "Φεντερασιόν" - Οι έλληνες εργάτες και το εργατικό κίνημα στην Κωνσταντινούπολη, τη Μικρά Ασία, την Κρήτη και την Κύπρο - Οι μετανάστες και το εργατικό κίνημα).
- Η αναγνώρισ
η της νέας κοινωνικής δύναμης (Το κίνημα του 1909 και ο βενιζελικός εκσυγχρονισμός - Η εισαγωγή του εργατικού και του συνδικαλιστικού δικαίου - Απ' το Γουδί στον Α΄ παγκόσμιο πόλεμο - Το εργατικό κίνημα και ο πόλεμος - Προς την ενοποίηση του κινήματος - Τα ιδρυτικά συνέδρια της Γενικής Συνομοσπονδίας Εργατών Ελλάδας και τοτ Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος).
Στο δεύτερο μέρος (Εργατική τάξη και εργατικό κίνημα στα χρόνια του Μεσοπολέμου):
- 1918-22: Ένα δύσκολο νέο ξεκίνημα (Η εργατική τάξη κι οι συνδικαλιστικές οργανώσεις στα 1918-22 - Κυβενρητικές παρεμβάσεις και κρίση του συνδικαλιστικού κινήματος - Συνδικαλιστικοί κι αντιπολεμικοί αγώνες στα χρόνια του μικρασιατικού πολέμου).
- Η εργατική τάξη στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου (Η απογείωση του ελληνικού καπιταλισμού - Πολιτική και ιδεολογική κρίση- Η εργατική τάξη στον Μεσοπόλεμο: Η μαζική προλεταριοποίηση - Στα όρια της επιβίωσης - Το γυναικείο προλεταριάτο στον Μεσοπόλεμο).
- Η συνδικαλιστική κίνηση (Ο καπνεργατικός κλάδος στην πρωτοπορία των εργατικών αγώνων - Ο "ρεφορμιστικός" κλάδος των σιδηροδρομικών - Ο μαχητικός κλάδος των τροχιοδρομικών (τραμβαγέρηδων) - Οι ναυτεργάτες - Το συνδικαλιστικό κίνημα στους άλλους κλάδους - Οι εργαζόμενες γυναίκες και το συνδικαλιστικό κίνημα).
- Η διαμόρφωση της ελληνικής Αριστεράς (Από το ΣΕΚΕ στο ΚΚΕ - Απ' τη "μπολσεβικοποίηση" στον "σταλινισμό" - Το ατελέσφορο των σοσιαλδημοκρατικών εγχειρημάτων - Στ' αριστερά του ΚΚΕ).
- Ζητήματα ιδεολογικής διαμόρφωσης της εργατικής τάξης (Μια τάξη υπό διαμόρφωση - Ιδεολογικές παράμετροι στη λαϊκή τέχνη του Μεσοπολέμου: Η περίπτωση του Ρεμπέτικου - Η εργατική τάξη και το ΚΚΕ).
- 1922-28: Το εργατικό κίνημα σε κρίση (Ανασύνταξη και ήττα - Απ' την υποχώρηση του κινήματος στη δικτατορία του Πάγκαλου - Το "Ενιαίο Μέτωπο" και το πραξικόπημα στη ΓΣΕΕ - Η ολοκλήρωση του πραξικοπήματος - Εργατικοί αγώνες στα 1926-28. Σημάδια ανάκαμψης).
- Η ανάκαμψη του εργατικού κινήματος (1929-35) (Η "Τρίτη Περίοδος" και ο "σοσιαλφασισμός" - Η Ενωτική ΓΣΕΕ - Εργατικοί αγώνες και κρατική τρομοκρατία στα 1929-1930 - Το κίνημα των ανέργων - Συνδικαλιστικοί αγώνες και κρατική τρομοκρατία στα 1931-35 - ΚΚΕ: Απ' τον "σοσιαλφασισμό" στο "Λαϊκό Αντιφασιστικό Μέτωπο" - Οι εξελίξεις στον ρεφορμιστικό συνδικαλισμό και η πάλη για την αντιφασιστική ενότητα).
- Επαναστατική κατάσταση και αντεπαναστατική διέξοδος (Μέρες του '36... - Η εξέγερση του Μάη - Απ' την εξέγερση του Μαΐου στην 4η Αυγούστου- Η κρίση του καθεστώτος και το εργατικό κίνημα - Η δικτατορία της 4ης Αυγούστου και η εργατική τάξη - Το εργατικό κίνημα και η αντιδικτατορική αντίσταση).