Από το υπό έκδοση βιβλίο μου "Η εργατική τάξη στην Ελλάδα. Κοινωνική συγκρότηση και ταξικοί αγώνες στα 1940-1990".
Καθώς η ναζιστική Γερμανία έχει υποστεί, τον Φεβρουάριο 1943, συντριπτική ήττα στο Στάλινγκραντ από τον Κόκκινο Στρατό, η επιστράτευση και μεταφορά μεγάλου μέρους του γερμανικού εργατικού δυναμικού στο Ανατολικό Μέτωπο δημιουργεί τεράστια κενά στη βιομηχανία του Γ΄ Ράιχ. Τα κενά αποφασίστηκε να καλυφθούν με την πολιτική επιστράτευση εργαζομένων από τις κατεχόμενες ευρωπαϊκές χώρες.
Στις 23 Φεβρουαρίου δημοσιεύτηκε και στην Ελλάδα διάταγμα πολιτικής επιστράτευσης. Σύμφωνα μ’ αυτό, υπό καθεστώς πολιτικής επιστράτευσης μπορούσε να τεθεί οποιοσδήποτε «κάτοικος της Ελλάδος ηλικίας 16 μέχρις 45 ετών» και οι επιστρατευόμενοι θα εργάζονταν «συγκροτημένοι εις συμβατικάς ομάδας στρατοπέδου». Σε περίπτωση μη συμμόρφωσης, προβλεπόταν ακόμη και ο εγκλεισμός σε «στρατόπεδον καταναγκαστικών έργων».(1)
Η πολιτική επιστράτευση στην Ελλάδα προετοιμάστηκε από τον υφυπουργό Εργασίας και γραμματέα της ΓΣΕΕ Νίκο Καλύβα, ο οποίος έβγαλε υπεράριθμο το προσωπικό πολλών επιχειρήσεων και τους υπό απόλυση τους κατέγραφε σε ειδικές καταστάσεις, ως προοριζόμενους για επιστράτευση.
Η δημοσίευση του διατάγματος επιστράτευσης αντιμετωπίζεται με γενική παναθηναϊκή απεργία και διαδήλωση περίπου 100.000 εργαζόμενων και νέων, την αμέσως επόμενη μέρα, 24 Φεβρουαρίου 1943. Η διαδήλωση καταλήγει στο υφυπουργείο Εργασίας,(2) στη συμβολή των οδών Τοσίτσα και Μπουμπουλίνας στα Εξάρχεια. Οι διαδηλωτές, σπάζοντας τον κλοιό της Αστυνομίας, εισέβαλαν στο κτίριο, πυρπόλησαν τις καταστάσεις επιστράτευσης και πήραν από τα υπόγεια μεγάλες ποσότητες τροφίμων, που έκρυβαν εκεί οι δωσίλογοι.
Ενώ η κηδεία του εθνικού ποιητή Κωστή Παλαμά, στις 28 Φεβρουαρίου, εξελίχθηκε σε αντικατοχική διαδήλωση δεκάδων χιλιάδων, η απεργία στην Τηλεφωνική Εταιρία είχε ως συνέπεια μαζικές συλλήψεις, περίπου 200 εργαζομένων. Η δραπέτευση των κρατουμένων, από τη μια προκάλεσε την οργή των κατακτητών και της κυβέρνησης των δωσιλόγων, κι από την άλλη ενέτεινε τον ενθουσιασμό του αθηναϊκού λαού και την αποφασιστικότητά του να ματαιώσει την πολιτική επιστράτευση.
Νέα μεγάλη απεργιακή κινητοποίηση πραγματοποιήθηκε στις 5 Μαρτίου, με τη συμμετοχή των δημοσίων υπαλλήλων, των εργατών και των επαγγελματιών του λεκανοπεδίου Αττικής. Η διαδήλωση 200.000 απεργών, φοιτητών και μαθητών, αντιμετωπίστηκε βίαια από τους κατακτητές, με αποτέλεσμα να υπάρξουν δεκατρείς νεκροί και δεκάδες τραυματίες.
Κι αυτή τη φορά οι διαδηλωτές εισέβαλαν στο υφυπουργείο και κατέστρεψαν ό,τι είχε απομείνει από τα αρχεία του. Την ίδια μέρα, άλλοι διαδηλωτές πυρπόλησαν το παράρτημα του υφυπουργείου στο λιμάνι του Πειραιά.
Τις κινητοποιήσεις αυτές συντόνιζε η Κ.Ο. Αθήνας του ΚΚΕ, με προσωπική ευθύνη του Νίκου Πλουμπίδη, ενώ την περιφρούρησή τους είχαν αναλάβει ένοπλοι μαχητές του ΕΛΑΣ. Επίσης, επρόκειτο για τις πρώτες κινητοποιήσεις στις οποίες συμμετείχε η Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων (ΕΠΟΝ), που είχε ιδρυθεί εκείνες ακριβώς τις μέρες και συγκεκριμένα στις 23 Φεβρουαρίου.
Οι αλλεπάλληλες μαχητικές κινητοποιήσεις είχαν ως συνέπεια την υποχώρηση των κατακτητών και τη δήλωση του δωσίλογου πρωθυπουργού Κωνσταντίνου Λογοθετόπουλου ότι δεν υπάρχει πρόθεση επιστράτευσης. Επιπλέον, ανακοινώθηκε η αύξηση των μισθών και ημερομισθίων.
Εντούτοις, η δήλωση αυτή δεν αφορούσε στο σύνολο της χώρας. Έτσι, στη Θεσσαλονίκη χρειάστηκε να πραγματοποιηθούν συνεχόμενες κινητοποιήσεις, με αποκορύφωμα τη μεγάλη παλλαϊκή διαδήλωση της 16ης Απριλίου, που ανάγκασε και εκεί τις κατοχικές Αρχές να αποσύρουν την απόφαση για πολιτική επιστράτευση.
Ανάλογες κινητοποιήσεις έγιναν στις αρχές Μαΐου 1943 και στον Βόλο, τη Λάρισα, την Πάτρα, την Καλαμάτα, τη Σπάρτη κ.α. Στον Βόλο, μάλιστα, είχε προηγηθεί τον Μάρτιο νικηφόρα απεργία και διαδήλωση 10.000 εργαζομένων, με αιτήματα τη λειτουργία συσσιτίων και την πληρωμή σε τρόφιμα.
Οι μεγαλειώδεις κινητοποιήσεις κατά της πολιτικής επιστράτευσης αποτέλεσαν μια κορυφαία στιγμή στην ιστορία των εργατικών και λαϊκών αγώνων στα χρόνια της Κατοχής και έκαναν την Ελλάδα να είναι η μοναδική κατεχόμενη χώρα στην Ευρώπη από την οποία δεν πήγαν μαζικά επιστρατευμένοι εργάτες στη Γερμανία. Από τους 200.000 που απαιτούσαν οι Γερμανοί, πήγαν στη Γερμανία μόλις 13.000 κι αυτοί κατόπιν πιέσεων.(3)
1. «Διάταγμα Επιστρατεύσεως», στο Ανδρέας Κέδρος, Η Ελληνική Αντίσταση 1940-1944 – Θεμέλιο, Αθήνα 1976, 1ος τ., σ. 238.
2. Το υφυπουργείο Εργασίας εντασσόταν στο υπουργείο Εθνικής Οικονομίας και αναβαθμίστηκε σε αυτοτελές υπουργείο κατά την Απελευθέρωση, το 1944.
3. Γιώργος Κουκουλές, Το ελληνικό συνδικαλιστικό κίνημα και οι ξένες επεμβάσεις (1944-1948) – Οδυσσέας, Αθήνα 1995, σ. 59.